To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

A.Temur davlatni tuzishga kirishar ekan, u Samarqanddan
boshqa shahar va mamlakatlarni birma-bir ishg‘ol qila boshlaydi.
Mug‘ul xoni T ugiuq Temurxonning o ‘g ii Ilyosxuja Movaroun- 
nahmi o ‘ziga buysundiradi. Amir Temur esa Keshni amiri etib tayinlanadi. 
Xon vafot etgandan so‘ng uni o ‘g ‘li Ilyosxo‘jaga bo‘ysunmasdan mustaqil 
hokim b o iib oladi. Turk amiri qozog‘onning nabirasi Xusaynni jangda 
yengib 1370-yilda, bosh kent Balxni q o ig a kiritadi va ikkidaryo oraligida 
markazlashgan kuchli davlat tuzishga kirishadi. Temurning zafar 
qozonishida "uch yillik yurish”, "besh yillik yurish", "yetti yillik 
yurishlari" alohida ahamiyatga ega. U davlatni idora qilishda kuchli va 
ko‘p sonli qo‘shinga tayanadi. U o ‘z imperiyasini boshqa qo‘shni 
davlatlami bosib olish y o ii bilan kengaytiradi va mustahkamlaydi. Temur 
davlatining chegaralari shimolda Volga daryosidan janubda Hindistonning 
Ganga, sharqda Xitoy devori va g ‘arbda 0 ‘rta yer dengizigacha boigan 
katta hududni o ‘z ichiga oladi. Bu imperiyaga kiruvchi davlatlar 
qo'yidagilar Turon, Eron, Rum, Mag‘rib, Suriya, Misr, Iroqi Arab, Iroqi 
Azam, Mozandoron, Keylam, Shirvon Ozarbayjon, Fors, Jidda, Buyuk 
Totariston, Xorazm, Xo'ton, Kabuliston, Boxtar, Zomin, Hindiston, Dashti 
qipchoq, Oq 0 ‘rda, Gurjiston, Armaniston, Oltin 0 ‘rda edi. Amir ya'ni 
lashkor boshi (Ilyosxo‘ja davlatida) Sohibqiron ya'ni “shohlami shohi” 
degan ma'noda unvonlariga sazovor boigan. Tuzuklarda yozilishicha 
Temur davlati 9 ulushi kengash va 1 ulushi esa shamshir yordamida barpo 
etilgan.
Ijtimoiy tuzumiga kelsak, bu haqida A.Temur shunday deydi: 
“Saltanatning ishlarini qonun qoida va intizomga solib, saltanatni 
martabasiga zebu-ziynat berdim. Saltanatimni 12 toifaga boidim , ularga 
tayangan holda ish yurgizdim”. Bu toifalar quyidagilardan iborat edi:
1. Sayidlar ulamo, shayxlar, fozillar.
2. Aqlli tajribali kishilar, donishmand, olimlar.
3. Duoguy kishilar.
4. Amirlar, sarxanglar, sinohsalar.
5. Askar va xalq.
6. Maxfiy ishlar bilan shug‘ullanuvchi tajribali ishlar.
7. Vazirlar, bosh kotiblar, devon munshiylari.
92

---

8. Hakimlar tabiblar, munajjim va muhandislar, arxitektorlar.
9. Muhaddislar, payg‘ambar va uning sahobalari haqida rivoyat 
qiluvchi tarixchilar.
10.Mashoyix va so‘filar.
11. Hunar va sa'nat egalari.
12. Har mamlakat va oikalarni yaxshi biluvchi sayohatchi va 
musofirlar.
Amir Temur o ‘zining siyosatini amalga oshirishda, davlatni 
boshqarishda ulamolar, ilm fan ahillari va yuqoridagi tabaqa vakillariga 
qattiq tayangan. Bu haqida sohibqiron shunday dedi: “Fan va dinning 
mashhur kishilari o ‘z maslahatlari bilan podsholarga yordam berib 
kelganlar. Sizlar menga nisbatan bunday qilmayapsizlar. Mening maqsa- 
dim mamlakatda adolat o ‘matish, tartib va tinchlikni mustahkamlash, 
fuqarolarning turmushini yaxshilash, yurtimizda qurilishni kuchaytirish, 
davlatimizni rivojlantirish. Sizlar bu ishlarni amalga oshirishda o‘z 
maslahatlaringiz bilan ko‘maklashishingiz kerak”.
Amir Temur ana shu tabaqalaming xizmati, ijtimoiy mavqeiga qarab 
foydalangan, hamda ulami taqdirlab turgan. Uning davrida “suyurg‘ol” 
tariqasida ayrim mansabdorlarga (askarboshi, shoir, ruhoniylar va devon 
xizmatchilariga) beriladigan mulkchilik rivojlangan. Alohida xizmat 
ko‘rsatgan beklarga, lashkarboshilarga beriladigan yer-suv mulki ya'ni 
ma'lum joydan (tuman, viloyatdan) o ‘z foydasiga soliq yig‘ib olish haqini 
beradigan mulk “jogir” rivojlangan.
Temurning davlat gerbi uch doiradan iborat b oiib bu shakl 
tashqaridan o ‘rab olingan jahonning 3 qismi Osiyo va Afrika, Yevropa 
hukmdori degan ma'noni anglatadi. Keshga katta e'tibor berdi. “Qubbat-ul- 
ilm val adab” deb yuritildi. Shiori “Rusti-rosti”, ya'ni “Kuch adolatdadir” 
boigan.