To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

P lastifik atorlar 
- dibutilftolat, kam fora, olein kislotasi, polivinil- 
atsetat polimer tarkibiga elastiklikni oshirish va m o‘rtlikni kam aytirish 
maqsadida kiritiladi.
Q otirgich lar -
(katalizatorlar) plastm assa va boshqa kom pozitsion 
polimer m ateriallar qotish jarayonini tezlashtiradi. Qotirgichlar sifatida 
kislotalar va ishqorlar, organo-m ineral kom plekslar va shu k ab ilar 
ishlatiladi. Ular qoMlanilishi tufayli polimerlanish jarayonlari atm osfera 
bosimi va xona harorati sharoitida qisqa muddat ichida yuz beradi hamda 
mahsulot tannarxini kamaytiradi.
S ta b iliz a to r la r
- p lastm assa va boshqa kom pozitsion p olim er 
m a te ria lla rn in g vaqt b o ‘y ic h a e s k iris h in in g o ld in i o la d i. U lar 
plastmassalarni quyosh nuri, havodagi kislorod va boshqa gazlar, issiqlik 
va shu kabi muhitlar ta ’siriga chidamliligini oshiradi.
B o‘yoqlar 
plastmassalarga maMum rang beradi. Bo‘yoqlar sifatida 
organik m oddaiar (nigrozin, xriozoidin) va mineral pigm entlar (oxra, 
m o‘miyo, ultramarin, belila, umbra va b.) ishlatiladi.
P oroforlar -
plastm assa tarkibida polimerlarni ko‘pirtirish usulida 
yengil materiallar olish uchun xizmat qiladi.
161

---

Plastmassa va boshqa kompozitsion polimer m ateriallar tarkibi uchun 
kom ponentlam i to ‘g ‘ri tanlash va ular orasidagi mutanosiblikni saqlash, 
ular asosida tayyorlanadigan buyum va konstruksiyalar xossalarini va 
ishlatilish sohalarini belgilaydi.
11.2.2. P lastm assalarn in g asosiy xossalari
Plastmassaiar qurilish materiallari ichida konstruktiv sifat ko‘rsatkichi 
yuqori, y a’ni xususiy massasi kam, mustahkamligi yuqori material. Ular 
alyum iniydan 2 marta, p o ‘latdan 5 -6 m arta yengil. Plastm assalarning 
zichligi 0,8 -1 ,8 g/sm 3, o ‘rtacha zichligi esa 20 dan 2200 kg/m ’. Ular 
mustahkamligi keng oralig‘ida o ‘zgaradi. Kukun va tolasimon toMdirgichli 
plasm assalarning siqilishdagi m ustahkam ligi 120-160 MPa, y o g ‘och 
shponli 200-220 MPa, SVAM niki (shisha tolali anizotrop material) 420 
MPa. Poroforli plastmassalarning siqilishdagi mustahkamligi 0,1 - 10 MPa.
T olali v a q atlam li t o ‘ld irg ich li p lastm assalarn in g uzilish d ag i 
m ustahkam ligi yuqori boMadi. Masalan, tekstolitniki 150 MPa, y o g ‘och 
shponli plastm assalamiki 350 MPa.
ОЧа yengil plastmassalarning issiqlik o ‘tkazuvchanlik koeffltsiyenti
0,03 W/m°C.
Plastmassa turiga qarab ishqor, kislota, tuzeritm alari va boshqa agressiv 
m uhitlarga chidam li b o ‘ladi. Yuqori zichlikdagi va m ustahkam likdagi 
plastmassaiar yedirilishga va zarbga bardoshlidir.
Organik shisha (polimetilmetakrilatlar) shaffof bo‘lib, ultra-binafsha 
nurlarni 1 foizdan kam, oddiy oyna esa bu kabi nurlaming 70 foizni o ‘tkazadi
Plastm assalam i arralash, teshish, frezerlash, randalash, charxlash va 
boshqa texnologik ishlov berish oson. Plastm assa buyum larni o ‘zaro va 
boshqa materiallar (metall, y o g ‘och, mato va shu kabilar) bilan yelimlab 
qurilish buyum lari tayyorlanadi. Payvandlash usulida truboprovodlar, 
korroziya m uhitidan him oyalovchi gidroizolyatsiy a qatlam lari hosil 
qiladi. B a’zi plastmassalarning yoriqlarsiz o ‘ta yupqa pardalar hosil qilish 
imkoniyati ular asosida korroziyaga bardoshli, pardozlash bo‘yoqlari va 
loklar tayyorlashga zamin yaratadi,
Plastmassaiar va boshqa kompozitsion polimer materiallar o ‘ziga xos 
kam chiliklarga ega. Plastmassalarning issiqqa bardoshliligi 70°Sdan 200°S 
gacha bo ‘ladi. Issiqdan chiziqli kengayish koeffitsiyentining yuqoriligi 
plastmassalarning asosiy kamchiliklaridan hisoblanadi. Odatda, 2 5 -1 20°S’ 
atrofida bo‘lib, poMatning ushbu k o ‘rsatkichidan 2 ,5 -1 0 m arta ko‘pdir.
162

---

U ning bu kamchiligi boshqa m ateriallar bilan kom positlar tayyorlashda 
hisobga olinadi, tarkibiga to ‘ldirgichlar kiritish usuli bilan bartaraf etiladi.
Plastm assalarning yuk ta ’sirida vaqt b o ‘yicha deform atsiyalanishi 
u n in g k am ch ilig i h iso b lan ad i. B u o m iln i p la s tm a s sa la r aso sid a 
konstruksiyalaf.tayyorlashda hisobga olish kerak. B a’zi plastm assalar 
yuqori harorat fcrsirida va yonganda zararli gazlam i ajratib chiqaradi va 
m uhitni toksinlaydi. Polivinilxlorid xona harorati va nam ligi sharoitida 
ham inson uchun zararli xlor moddasini ajratadi. Plastmassalardan zararli 
gaz va suyuqliklar ajralishini bartaraf etish uchun tarkibiga stabilizatorlar 
qo ‘shiladi. Plastmassalar quyosh nuri va kislorod ta ’sirida eskiradi.
11.3. Polim er bogMovchi m oddalar
11.3.1. Polim erlar klassifikatsiyasi va tuzilishi
P olim er m oddalar tarkibi, sintez usuli va ichki tu zilishiga k o ‘ra 
tasniflanadi.
P olim erlar m akrom olekulasining asosiy zanjiri tarkibiga nisbatan 
uchta guruhga boMinadi: karbon zanjirli polimerlar, y a’ni molekular zanjiri 
faqat ugleroddan iborat (polietilen, polipropilen):
I I I -C-C-C-C-I I I
G etero zanjirli polimerlar, y a’ni m olekular zanjir tarkibiga uglerod 
atom idan tashqari kislorod, oltingugurt, azot, fosfor (epoksid, poliefirlar, 
poliuretan va shu kabilar) atomlari kiradi.
I I I -C-O-O-C- I I I
Elem entorganik polimerlar, y a ’ni asosiy m olekular zanjiri kremniy, 
alyum iniy, titan va boshqa b a’zi bir elem e n tlard an ibo rat boMadi. 
Kremniyorganik polimerlar shunday tarkibga ega:
R R R
I I I
-Si-O-Si-O-Si- 
I I I 
H H H
P o lim e rla r o lin is h i u s u lig a k o ‘ra p o lim e riz a ts io n (A ) va 
polikondensatsion (B) turlariga boMinadi.
163

---

Polimerizatsion polim erlar 
- monomerlaming ko‘p miqdordagi bir 
xil molekulalari q o ‘shim cha m ahsulot hosil qilmasdan m olekulyar zanjirga 
birikadi. Bu usulda polietilen, polipropilen, poliizobutilen, polivinilxlorid, 
polistirol, polim etilm etakrilat va shu kabilar olinadi. P olim erizatsiya 
jaray o n id a atom v a atom guruhlarining o ‘rni o ‘zgarm asligi tufayli 
polimening kimyoviy tarkibi bir xil bo‘ladi.
Polikondensatsion polimerla r
- bir nechta oddiy birikmalardan tarki­
bi aw algisidan farqlanadigan polimer hosil qiladi. Polikondensatsiyalanish 
jarayonida q o ‘shim cha m oddalar (suv, ammiak, vodorod, xlorid va shu 
kabilar) ajralib chiqadi, funksional guruhlar o ‘rtasida kimyoviy reaksiyalar 
sodir bo ‘lgani uchun polim er va m onom er tarkibi bir xil b o ‘lmaydi. Bu 
usulda fenolfo rm ald eg id , karbam idform aldegid, poliam id, epoksid, 
poliefir, furan polim erlari olinadi. P olim erlar ichki tuzilishi jihatidan
chiziqli va havoyi (k o ‘ndalang va to ‘rsimon) turlarga bo‘linadi.