Tofiq quliyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bakı Dövlət Universiteti
Filologiya üzrə elmlər doktoru, Professor C.A.Məhərrəmova 7 GİRİŞ İnsanın nitq fəaliyyəti dilin bütün digər vahidləri kimi, idiomatik vahidlərin də əmələgəlmə mənbəyidir. Xalqın təfəkkür tarixinin inkişaf pillələrini, onun milli mədəniyyətini, digər xalqlarla siyasi, iqtisadi, ictimai əlaqələrini dərindən öyrənməyə imkan verən idiomatik birləşmələr çox qədim tarixə malikdir və istər sadaladığımız həmin sahələrin öyrənilməsi, istərsə də müxtəlif dillərdə idiomların yaranması, idiomatikanın formalaşması və inkişafının izlənməsi, müxtəlif xalqların təfəkkür tərzində, mədəniyyətində, məişətində olan və bu və ya digər şəkildə dildə təcəssüm edən oxşar və fərqli cəhətlərin müəyyənləşdirilməsi baxımından aktualdır. Çağdaş dövrdə ingilis dili xalqlar arasında ən çox istifadə edilən ünsiyyət vasitəsidir. İngilis dilindəki idiomatik ifadələrin işlənmə mexanizminin açılıb göstərilməsi müxtəlif millətlərin nümayəndələrinin kommunikasiyası prosesində idiomatika sahəsində ortaya çıxan bir sıra tipik çətinliklərin müəyyənləşdirilməsinə və onların aradan 8 qaldırılması üçün mexanizmlərin işlənib hazırlanmasına kömək edə bilər. Hər hansı milli dilin idiomatikasının dərindən öyrənilməsi həmin dilin dərindən mənimsənilməsində əsas halqalardan biridir və eləcə də bu dilin daşıyıcılarının zəngin, rəngarəng və bir qədər də sirli aləmlərinə açılan pəncərədir. Dissertasiyanın mövzusu həm də bununla aktualdır. İdiomatik ifadələrin nitqdə daşıdığı funksiyaların müxtəlif səciyyəliliyini, tərkib zənginliyini əsas xüsusiyyət kimi qəbul edən dilçilər onları müxtəlif, lakin yaxın və həmhüdud elmlərin tədqiq obyekti hesab edirlər [142, 5]. Əslində isə idiomatik ifadələr heç də həmin dilçilərin söylədikləri kimi müxtəlif elm sahələrinin deyil, söz, söz birləşməsi və cümlə kimi yalnız dilçiliyin obyektidir. İdiomatik ifadələr müxtəlif ədəbi priyomlarda, üslubi məqamlarda istifadə olunur, çünki onlar nitqə, adətən, emosionallıq, ekspressivlik, ifadəlilik vermək üçün daxil edilir. Bu, idiomların çoxunun təbiətindən doğur və onların səciyyəvi cəhətidir. Deməli, idiomlar 9 dilin və nitqin obyekti olub dilçilikdə öyrənilməli və tədqiq olunmalıdır. Təqdim olunan monoqrafiyada ingilis və Azərbaycan dillərində idiomatikanın ümumi və fərqli cəhətlərini üzə çıxarmaq və bununla da əslində bu dillərdə idiomların əmələgəlmə tarixi və inkişaf yolunu aydınlaşdırmağa cəhd göstərilmişdir. Vilhelm fon Humboldtun qeyd etdiyi kimi, “tarixi talelərdəki fərqlilikləri, müxtəlif cür qarşılıqlı təsirləri və qohumluq əlaqələrini tədqiq edərək bizə indiyə qədər məlum olmayan dilləri ayırmaq və qarşılaşdırmaq, onların xarakterini müəyyənləşdirmək, onların quruluşundakı bu xarakterin mənbəyini tapmaq və onların tarixi dəyərini qiymətləndirmək olar” [111, 376-377]. İdiomatika haqqında yeni fikirlərin əmələ gəlməsinə, sanballı elmi əsərlərin yazılmasına baxmayaraq, bir çox məsələlər hələ də mübahisəli olaraq qalmış və bu günə kimi öz həllini tapa bilməmişdir. Dilçilikdə öz xüsusi yeri olmadığından idiomatika ya leksikologiyanın bir qolu kimi frazeologiyanın tərkibində, ya da ən yaxşı halda, frazeologiya ilə yanaşı öyrənilmişdir. Bu, fikrimizcə, ilk 10 növbədə idiomatikanın sərhədlərinin dəqiqləşdirilməməsi, onun dil qanunauyğunluqları və işlənmə imkanlarının üzə çıxarılmaması, ona məxsus kateqoriyaların müəyyənləşdirilməməsindən irəli gəlir. Həmin məsələlərin tam həlli üçün, əlbəttə, daha dəqiq və daha aydın və dərin elmi araşdırmalar tələb olunur. Dilçilikdə söz və idiomlar, söz birləşmələri və mürəkkəb sözlər, söz birləşmələri və frazeoloji vahidlər, eləcə də cümlə və frazeologizmlər məsələsi, bu məsələnin doğurduğu mübahisələr həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. İdiomların spesifik xüsusiyyətlərinin və səciyyəvi əlamətlərinin müəyyənləşdirilməsi onların həm söz birləşmələrindən, həm də sözlərdən fərqlənən cəhətlərinin öyrənilməsi ilə bağlıdır. İdiomlar vahid bir məna ifadə etməklə sözə bərabərdirsə, strukturuna görə söz və söz birləşmələri və cümlə ilə üst-üstə düşür. M.M.Mirzəliyevanın “... Bir tərəfdən obrazlılıq, digər tərəfdən isə yenidən canlandırma frazeoloji vahidləri müvafiq olaraq söz və sərbəst söz birləşmələrindən 11 fərqləndirən əsas əlamətlərdir. Buna görə də hökm xarakterli sabit söz birləşmələrini (yəni, atalar sözlərini, eləcə də bəzi qanadlı sözləri) frazeologiyadan uzaqlaşdırmaq, frazeologiyadan kənar etmək olmaz” [33, 33] fikrini, fikrimizcə, idiomlara da aid etmək olar. Bu baxımdan dilçilikdə xüsusi “idiomatika” şöbəsinin mövcud olduğunu demək olar. Görünür, dil haqqında elmin inkişafında elə bir səviyyənin olması zəruri idi ki, dilin idiomatik vahidləri idiomatika kimi müstəqil tədqiqat obyektinə çevrilib möcvud olma haqqı qazansın. Buraya ən kiçik dil vahidlərindən – sözlərdən tutmuş cümlələrə kimi bütün tipləri, dilə hazır vəziyyətdə daxil olan qapalı struktura malik obrazlı ifadələrin hamısını (söz-cümlə) daxil etmək olar. Dilin idiomatik qatını araşdıran dilçilərin əksəriyyəti idiomatik birləşmələri müxtəlif yanaşma prinsipləri ilə tədqiq etsələr də, onların hamısı bir məqamda həmfikirdirlər. Əksər dilçilər üçün idiomatik birləşmələr sərbəst söz birləşmələrinin əks qütbü olan sabit söz birləşmələridir. İdiomları bütünlükdə söz birləşməsi hesab 12 etmək isə əslində bir sıra məsələlərin üzə çıxmasına mane olmuş, idiomatik birləşmələrin linqvistik təbiəti və mahiyyətini tam aşkar etməyə imkan verməmişdir. Əgər idiomatik birləşmələr sabit söz birləşmələri adı altında sərbəst söz birləşmələrinin əks qütbü kimi öyrənilirsə, o halda bu mövzu sintaksisin obyekti olmaqla “söz birləşmələri” bəhsinə daxil edilməlidir, çünki söz birləşmələri özündə həm sərbəst söz birləşmələrini, həm də sabit söz birləşmələrini ehtiva edir. İdiomatik birləşmələr həm söz, həm söz birləşmələri, həm də cümlə səviyyəsində məcazlaşma prosesinə məruz qalıb semantik bütövlük qazanan və dildə hazır vəziyyətdə mövcud olan sabit dil vahidləridir. Müstəqil mənada işlənib-işlənməməsindən asılı olmayaraq sözlər dilin morfoloji qatında dil vahidi kimi öyrənilirsə, daşıdığı mənanın dar və genişliyindən asılı olmayaraq, məcazlaşma prosesini keçmiş hər hansı söz, birləşmə və cümlə də idiomlar sırasına daxil edilib, dilin idiomatik qatında araşdırılmalıdır. 13 İdiomlar dil tarixçiləri, eləcə də etimoloqlar üçün ən dəyərli və etibarlı mənbə, əvəzsiz dil materialıdır. İdiomların tarixi elmi araşdırılmasının olmaması idiomatikanın inkişafına mənfi təsir göstərir. Sözsüz ki, tarixi əlaqə və münasibətlərin aşkarlanmaması idiomatikanın bir sıra nəzəri problemlərinin həllində çətinliklərin meydana gəlməsinə şərait yaradır. İdiomatik ifadələrin tarixi-müqayisəli araşdırılması zamanı yalnız ayrı-ayrı şair və yazıçıların yaradıcılığına müraciət etməklə kifayətlənmək olmaz. Təəssüf ki, bu gün biz idiomatik ifadələrin əmələ gəlmə şəraiti, onların yaranmasını şərtləndirən amillər, onların inkişaf tarixi haqqında söz açanda idiomların müxtəlif inkişaf mərhələlərində uğradıqları semantik və leksik-qrammatik dəyişikliklər barədə fikir və mülahizələr yürüdəndə yalnız ayrı-ayrı lüğətlərə, qismən də bəzi sənətkarların əsərlərinin dili ilə bağlı yazılmış dilçilik araşdırmalarına müraciət etməli oluruq. Əlbəttə, bu kifayət etmir və istənilən nəticəni almağa imkan vermir. 14 Digər dil vahidləri kimi, idiomlar da həm dil, həm də nitq sahəsinə aiddir. Onlar, əlbəttə, əvvəlcə nitqdə yaranır və yalnız bundan sonra dilə də daxil ola bilir. Lakin bəzən həmin vahidlər dilə daxil olmaya da bilər. Dildə olan hər hansı dəyişiklik, eləcə də hər hansı dil vahidinin meydana gəlməsi əvvəlcə nitqdə baş verir. N.D.Andreyevin göstərdiyi kimi, “nitqdə baş verən dəyişikliklərin dildə heç də hər biri əks olunmur. Lakin dildəki hər bir dəyişiklikdən əvvəl nitqdə müəyyən dəyişiklik baş verməlidir” [89, 96]. Tədqiqat işinin vəzifələri idiomatikanı maraqlı dil hadisəsi kimi fundamental tədqiq etməklə, bir sıra problemləri ardıcıl və ətraflı şəkildə öyrənmək, tarixi- müqayisəli fonda dərindən araşdırma aparmaq, bu baxımdan idiomatikanın mahiyyətinə varmaq, onun bir sıra qaranlıq cəhətlərini aydınlaşdırmaq üçün idiomatikanın xalqın təfəkkürü, onun həyat tərzi ilə bağlılığını öyrənmək və onların ingilis və Azərbaycan dillərində əks oluna bilmə imkanlarını aşkarlamaq, bir sözlə, həmin dillərin idiomatik mənzərəsini yaratmaq və 15 bu dillərdə idiomatik vahidlərin linqvistik təbiətini müəyyənləşdirməkdir. İdiomların yaranması, təşəkkülü və inkişafı prosesinin elmi xarakteristikasını vermək üçün mütləq ayrı-ayrı dövrlərin idiomatik sistemi tədqiq edilməlidir. Bu baxımdan bu gün ingilis və Azərbaycan dillərinin idiomatikasının kontrastiv şəkildə öyrənilməsi müstəsna əhəmiyyətə malikdir. İdiomatikanın bu və ya digər problemi ilə bağlı istər ingilis, istərsə də Azərbaycan dilçiliyində ayrı-ayrılıqda tədqiqatlar aparılmış, dilin idiomatik sisteminin bu və ya digər cəhətləri araşdırılmışdır. Lakin bu dillərin idiomatikası kontrastiv şəkildə hələ araşdırılmamışdır. Monoqrafiyada bu sahədə deyilmlş fikir və mülahizələr tənqidi şərh edilir, ilk dəfə olaraq qohum olmayan ingilis və Azərbaycan dillərinin idiomatikasının elmi-nəzəri məsələləri kontrastiv şəkildə öyrənilir. Tədqiqatın nəzəri müddəalarından müxtəlif dillərin idiomatikasının müqayisəli şəkildə öyrənilməsində, ingilis və Azərbaycan dillərinin tarixi idiomatikasının, eləcə də 16 tarixi leksikologiyası və leksikoqrafiyasının araşdırılmasında istifadə oluna bilər. Tədqiqatın nəticələrindən idiomatik lüğətlərin tərtib edilməsində, idiomatika ilə bağlı mühazirə və seminar məşğələlərində, ingilis dilindən Azərbaycan dilinə və Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcümə kurslarında, eləcə də ingilis dili üzrə ixtisaslaşan maqistrantlar üçün xüsusi kurslarda istifadə edilə bilər. Tədqiqatda mənbə kimi Azərbaycan və ingilis ədəbi- bədii nümunələrindən istifadə edilmişdir. Nəzəri baxımdan əsərdə qohum və müxtəlifsistemli dillərin müqayisəli, kontrastiv şəkildə araşdırıldığı tədqiqatlara, xüsusilə Y.Arsentyeva, Y.Dolqopolov, N.Lankina, N.Qoqolitsına, V.Vovk, L.Kurkova, E.Pokrovskaya, L.Kovaleva, A.Rayxşteyn, A.Kunin, A.Rəhimov, A.Axundov, Z.Verdiyeva, M.Adilov, К.Аbdullayev, İ.Həmidov, F.Veysəlli, M.Mirzəliyeva, D.Yunusov, Ə.Hacıyevanın əsərlərinə istinad edilmişdir. |