Toksikologiya asoslari doc



Yüklə 0,82 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/42
tarix08.08.2023
ölçüsü0,82 Mb.
#138905
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   42
Toksikologiya asoslari (B.Ibragimxodjayev va b.)

 
 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi



1-BOB 
TOKSIK MODDALARNING XUSUSIYATLARI 
 
Toksik ko’rinishlarni yuzaga chiqishi zaharli moddalarning toksiklik 
retseptorlariga yuqori kontsentratsiyaga etib borishi va uning tezligiga bog`liq 
bo’ladi. Ushbu holda jabrlangan organizm detoksikatsiyaning barcha yo’llari va 
usullarini ishga soladi. 
Zaharli 
moddaning 
organizm 
bilan 
munosabati 
toksik 
agentning
xususiyatlariga, aniq toksik muhitga va jabrlanuvchiga bog`liq bo’ladi. 
Bu holatda jabrlanuvchining ichki omillari va kimyoviy travmaning shakllanish 
reaktsiyasiga ta`sir ko’rsatadigan tashqi omillarni alohida takidlash kerak. 
Zaharlanishning rivojlanishi aniqlovchi omillar tasnifi. 
Zaharlanishning ko’rinishlariga ta`sir qiladigan asosiy (ichki) va qo’shimcha 
(tashqi) omillar faqat shartli ravishda bo’lib, qo’shimcha omillar zaharning fizik-
kimyoviy va toksiklik darashalariga ahamiyatli bo’lmasada, kasallikning kechishiga 
va klinik ko’rinishlariga ma`lum darajada ta`sir ko’rsatadi. 
Klinik amaliyotda keng ishlatiladigan, misol uchun rengenologiyada 
qo’llaniladigan bariy sulfat to’zi umuman zaharsiz. Lekin boshqa barcha suvda 
eriydigan bariy tuzlari o’ta zaharli xisoblanadi. 
1. Zaharga tegishli bo’lgan asosiy omillar: 
A. Fizik-kimyoviy xususiyatlar 
B. Biomuhitdagi toksik miqdor va kontsentratsiya 
V. Toksiklik retseptorlari bilan aloqaning harakteri 
G. Biomuhitda tarqalishning o’ziga xosligi 
D. Kimyoviy tozaligi va aralashmalar darajasi 
E. Saqlash sharoitidagi donmiylik va o’zgarishi xususiyatlari. 
2. Aniq toksik sharoitga tegishli bo’lgan qo’shimcha omillar. 
A. Organizmga tushish usuli, turi va tezligi 
B. Zaharlarga o’rganib qolish va kumulyatsiya (yig`ilishi)ehtimoli 
V. Boshqa zaharli moddalar va dorilar bilan birgalikdagi ta`siri 
3. Jabrlanuvchi tegishli bo’lgan asosiy omillar. 
A. Tana vazni, ovqatlanish va jismoniy faolligi 
B. Jinsi 
V. YOshi 
G. SHaxsiy sezgirligi va irsiyot 
D. Bioritm iva kun soatlari 
E. Allergiya va toksikologiyaga moyilligi
J. Zaharlanishdan oldingi vaqtdagi umumiy sog`ligi 
4. Jabrlanuvchiga ta`sir ko’rsatadigan qo’shimcha omillari 
A. Atrof-muhit temperaturasi va namligi 
www.ziyouz.com kutubxonasi


10 
B. Barometrik bosim 
V. SHovqin va vibratsiya
G. Nur energiyasi, ultrabinafsha radiattsiya, ionlovchi nurlanish. 
Organik moddalarga galogen yoki boshqa faol guruhlar qo’shilganda (nitro-
nitrozoalminoguruh) ularning zaharlilik darajasi oshadi.
Noorganik moddalarning zaharlilik darajasi kimyoviy faolligi va ionlar hosil 
bo’lish darajasiga qarab ortadi. 
SHuningdek muddatiga qarab ko’pchilik preparatlarning zaharlilik darajasi 
oshadi (fosfoorganik moddalar) yoki kamayadi (kuchli kislota va ishqorlar).
Atrof-muhitning kimyoviy moddalariga o’rganib qolishning 3 asosiy nazariyasi 
alohida ahamiyatga ega:
1. Birinchi metabolik nazariyaga ko’ra organizmga uzoq vaqt ta`sir 
ko’rsatadigan moddalar to’qimadagi almashinuv jarayonining doimiy qatnashchisiga 
aylanib qoladi va begonalik xususiyatini yo’qotadi.
2. Organizmda maxsus fermentlarning sintezi tufayli tezda parchalanib ketadi. 
3. Immunologik nazariyaga ko’ra organizmda turli begona moddalarga (shu 
jumladan oqsil tabiatli bo’lmaganga ham) antitanalar hosil bo’ladi. Adantatsiya va 
sensibilizatsiya davrlari qondagi antitanalarning hosil bo’lishi va miqdorining 
o’zgarishiga bog`liq bo’ladi. 
O’tkir zaharlanish va toksik moddalarning xillari 
Xalq xo’jaligida va uy sharoitida bilogik ta`mirlari har-xil bo’lgan turli 
kimyoviy moddalar qo’llaniladi. 
Ushbu toksik moddalar ikki asosiy guruhga tasniflanadi: 
1. Uslubiy – barcha kimyoviy moddalar uchun umumiy bo’lgan uslubga 
asoslangan. 
2. Maxsus – alohida fizik-kimyoviy va boshqa belgili moddaga talluqli bo’lgan 
zaharli moddalar uchun.
Toksik moddalarning amaliy qo’llanishini yoritadigan quyidagi tasnif 
toksikologiyada keng ishlatiladi:
1. Sanoat zaharlari: organik moddalar ishlab chiqarilishida qo’llaniladigan 
erituvchilar (dixloretan), yonilg`ilar (metan, propan, butan), bo’yoqlar (anilin), 
xladogentlar (freon), kimyoviy reagentlar (metil spirti), plastiqatorlar va boshqalar).
2. Qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi ishlataladigan zaharli 
kimyoviy 
moddalar: 
xlororganik 
pestitsidlar 
(geksaxloran, 
polixlorpinen), 
fosfoorganik 
insektitsidlar 
(karbofos, 
xlorofos, 
fosfolid, 
trixlormotafos-3, 
metilmerkaptofos), simobli organik moddalar (granozan), karbolin kislotasi hosilalari 
(sevin). 
Zaharli kimyoviy moddalar (pestitsidlar) ishlatilishiga ko’ra quyidagilarga 
bo’linadi:
1. Insektitsidlar – xasharotlarni yo’qotuvchilar
2. Akaratsidlar – kanalarni o’ldiruvchilar
3. Zootsidlar – kemiruvchilarni o’ldiradigan vositalar
4. Fungitsidlar - zamburug`larni yo’qotuvchilar
www.ziyouz.com kutubxonasi


11 
5. Bakteretsidlar – bakteriyalarni o’ldiradigan vositalar 
6. Gerbitsidlar - o’simliklarni yo’qotuvchi kimyoviy moddalar. 
Gerbitsidlarga shuningdek defoliantlar (o’simlik barglarini tushiradigan 
moddalar) va dessikantlar (o’simliklarni quritadigan), repillentlar – hasharotlarni 
cho’chitadigan moddalar ham kiradi.
3. Dori vositalari. 
4. Maishiy kimyoviy vositalar: oziqalarga qo’shimchalar (sirka kislotasi), 
shaxsiy gigiena, sanitariya va kosmetik vositalar, kiyimlar, mebel va avtomobillarga 
ishlab beruvchi vositalar.
5. O’simlik va hayvonlarning biologik zaharlari: o’simlik va zamburug` 
zaharlari (aqonit, tsikuta), hayvon va hasharot zaharlari (ilon, asalari, chayon). 
6. Harbiy zaharlovchi moddalar (HZM) (zarin, iprit, fosgen, harbiy kimyoviy 
sintetik zaharlar). 
Kimyoviy tasnif barcha kimyoviy moddalarni organik, noorganik zaharli 
moddalarga bo’ladi. 
Toksikologik tasnif kimyoviy moddalarni organizmga ta`siriga ko’ra 
guruhlarga bo’lib o’rganishga asoslangan. (1- jadval va 2-jadval)
Hamma zaharlovchi moddalar o’zining ta`sir qilishiga, qanday maqsadda 
ishlatilishiga hamda boshqa xususiyatlariga qarab turlicha tasnif qilinadi. SHulardan 
toksikologik, taktik va kimyoviy tasniflar keng qo’llaniladi. 
1-jadval. 
Zaharlarning toksikologik tasnifi: 
Umumiy toksik ta`siri 
Toksik moddalar 
Nerv-paralitik 
ta`sir 
qiluvchi 
(bronxospazm, 
bo’g`uvchi, 
falajlovchilar). 
Fosfoorganik 
insektitsidlar 
(xlorofos, 
karbofos, nikotin, anabazin, zarin (XZV). 
Teri-rezorbtiv 
ta`siri 
(mahalliy 
yallig`lanish, 
nekrotik 
o’zgarishlar-
umumiy toksik rezorbtiv ko’rinishlar 
bilan). 
Dixloretan, 
geksaxloran, 
(XZV-iprid, 
lyuizid), sirka essentsiyasi, margimush va 
uning birikmalari, simob (sulema). 
Umumtoksik ta`sir qiluvchi (gipooksik 
tomir tortishishlar, koma, miya shishi, 
falajlik). 
Sinil 
kislotasi 
va 
uning 
hosilalari, 
bo’g`uvchi 
gaz, 
alkogol 
va 
uning 
surrogatlari, (XZV-xlortsian). 
Bo’g`uvchi vositalar (toksik o’pka shishi). 
Azot oksidlari (XZV-fosgen, difosgen). 
Kuzni yoshlantiruvchi va qo’zg`atuvchi 
ta`sirli vositalar. 
Xlorpikrin, XZV (si-es adamsit, kuchli 
kislota va ishqor bo’g`lari). 
Psixotik 
ta`sirli 
(ruxiy 
faoliyatni 
buzuvchi). 
Narkotiklar (kokain, nasha), atropin, XZV 
(bi-zet, lizergin kislotasi eritiladi). 
2-jadval 
Tanlab ta`sir ko’rsatuvchi zaharlar tasnifi: 
YUrak zaharlari 
YUrak glikozidlari 
Kardiotoksik ta`sirli-yurak ritm iva 
o’tkazuvchanligi buzilishi, miokardning 
Digitalis, digoksin, lantozid, tritsiklik 
antidepressantlar 
(imipramin, 
www.ziyouz.com kutubxonasi


12 
toksik distrofiyasi. 
amitriptilin), o’simlik zaharlari (aqonit, 
xinin) bariy va kaliy tuzlari. 
Nerv zaharlari neyrotoksik ta`sirli-ruxiy 
faollikni buzilishi, toksik koma, toksik 
giperkniziya va falajlar 
Psixofarmokologik 
vositalar 
(narkotiklar, 
trankvilizatorlar, 
uyqu 
dorilari), izoniazid hosilalari (tubazid, 
ftivozid), alkagol va uning surrogatlari.
Jigar zaharlari genetotoksik ta`siri-
toksik gepatopatiya 
Xlorlangan uglevodorodlar (dixloretan), 
zaharli 
zamburug`lar, 
fenollar 
va 
amdegidlar. 
Buyrak zaharlari nefrotik ta`siri – toksik 
nefropatiya. 
Og`ir metall birikmalari, etilenglikol, 
shavel kislotasi. 
Qon 
zaharlari 
gemotoksik 
ta`siri-
gemoliz, metgemoglobin emas. 
Anilin va uning hosilalari, nitritlar, 
vodorod targimush. 
Oshqozon – ichak zaharlari 
gastroenterotoksik 
ta`siri 
– 
toksik 
gastroenterit 
Kuchli kislota va ishqorlar, og`ir metall 
va margimush. 
O’pka zaharlari pulmonotoksik ta`siri – 
toksik shishish, o’pka fibrozi. 
Parakvat, azot oksidi, fosgen. 

Toksikologik (klinik) tasnif. Zaharlovchi moddalar ta`siri natijasida paydo 


bo’lgan klinik simptomlarga, patologik jarayonning xususiyatiga, tibbiy yordam 
ko’rsatish, davolash usullariga karab zaharlovchi moddalar o’xshash guruhlariga
bo’linadi:
1. Nervlarni falajlash ta`siriga ega bo’lgan zaharlovchi moddalar; . 
2. Terida yara paydo qilish ta`siriga ega bo’lgan zaharlovchi moddalar:
3. Psixokimyoviy ta`sirga ega bo’lgan zaharlovchi moddalar: dietil amid 
lizergin kislota :
4. Ta`sirlash xususiyatiga ega bo’lgan zaharlovchi moddalar: 
a) yuqori nafas yo’llari va burun shilliq pardasiga ta`sir etuvchi zaharlovchi 
moddalar
b) kuz shilliq pardasiga ta`sir etuvchi zaharlovchi moddalar
5. Umumiy zaharlash ta`siriga ega bo’lgan zaharlovchi moddalar: tsianid 
kislota, xlortsiai. 
6. Bo’g`uvchi ta`sirga ega bo’lgan zaharlovchi moddalar: fosgen,
Zaharlovchi moddalar zararli xususiyatiga karab ikki asosiy guruhga bo’linadi:
1. zararlanishning klinik manzarasini tez yuzaga chiqaruvchi zaharlovchi 
moddalar; 
2.zararlanishning klinik manzarasini sekin rivojlantiruvchi zaharlovchi 
moddalar. 
Tez ta`sir qiladigan zaharlovchi moddalarga tsianid kislota, xlortsian, 
shuningdek kuz va yuqori nafas yo’llari shilliq pardasini ta`sirlovchi zaharlovchi 
moddalar kiradi. Bu moddalar organizmga ta`sir qilganda zararlanish manzarasi bir 
necha dakika ichida rivojlanib (fosfororganik zaharlovchi moddalar, tsianid kislota) 
1—10 daqiqa ichida o’lim ruy beradi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi


13 
Sekin ta`sir qiladigan zaharlovchi moddalar ta `sir qilganda klinik alomatlar 
sekin rivojlanadi. Bu moddalar organizmga ta`sir qilganda zararlanish alomatlari 
mutlaqo yuzaga chikmasdan yashirin davr kuzatilishi mumkin.
Zaharlovchi moddalar o’zining zaharlash xususiyatini kancha vaqt saqlay 
olishiga qarab chidamli zaharlovchi moddalar va chidamsiz zaharlovchi moddalarga 
ajratiladi. 
CHidamli zaharlovchn moddalar — bular suyuq modda bo’lib, yuqori qaynash 
haroratiga (150 S dan yuqori) ega. Ishlatilganda juda sekinlik bilan bug`lanadi va 
uzoq vaqtgacha(bir soatdan bir necha sutkagacha, haftalab) saqlanib turadi. Buning 
oqibatida ko’plab kishilar zaharlanadi. Bu guruh zaharlovchn moddalarga 
fosfororganik zaharlovchi moddalar va terida yara paydo qiluvchi moddalar kiradi. 
SHuni esda tutish kerakki, qo’llanilgan zaharlovchi moddalarnnng chidamliligi 
ularning faqatgina fizik va kimyovny xossalariga bog`liq bo’lib qolmasdan, ularning 
ishlatish usuliga, ob-havo sharoitiga va joylarning relefiga ham bog`liq bo’ladi. Agar 
havo va erning harorati 10°S ga ko’tarilsa, zaharlovchi moddalarning bug`lanish ikki 
marta tezlashadi. SHamol paydo bo’lganda ham bug`lanish jaraeni tezlashadi. 
Zaharlovchi moddalar urmon, daraxtzor, ekin eqilgan joylarda. jarliklarda ochiq 
joylarga qaraganda 7—10 barobar uzoq saqlanib qoladi. 

Yüklə 0,82 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin