Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- DOÇ.DK. M.H.KULIYEVA ÇAĞDAŞLIK KAVŞAĞINDA TÜRK EDEBİYATI XÜLASƏ
- NİZAMİ GƏNCƏVİNİN ƏDƏBİ KİMLİYİ Açar sözlər
|
Nəsl ilə ad qalar aləmdə, həqiqətdir bu, Meyvəsiz bir ağac, əlbəttə, gedər tez badə (3, 38)
Следовательно, в дополнении к вышеуказанной мысли можем подчеркнуть использование в творчестве А.Вахида и поэтического тропа «irsəlül-məsəl» - «ирсалул-масал» (ирсалул-масал – пословица и афоризм). Отсюда можем прийти к выводу о том, что если смысловые оттенки классической поэзии обогащалась и дополнялась подачей из Корана таких примеров, как тазмин, игтибас, ишара, рамз (Посланник Мухаммад благодаря тебе приобщался к божеству. Его восхваление дано в «йа» и «син», благословение в «та» и «ха»), (2, 52), современная поэзия дополняется, преимущественно, мудрыми выражениями, пословицами и пр. и к содержанию добавляется законченый смысловой оттенок. В стихотворении подобного толка А.Вахид выступает на стыке народного творчества с классическим наследием. В творчестве Физули и Алиаги Вахида перекликающихся тем много. Одной из подобных тем является одна из ведущих тем классической литературы, вечность Аллаха, тленность мира: Cahanda baqi qalan eşq mülküdür, Ondan qalan nə varsa da viranədir mənə (3, 8)
Этот момент в двустишии Вахида Сафура Кулиева раскрывает следующим образом: «Несмотря на попытки и требования направлять соответственно господствующей государственной политике идейное содержание всего литературно-культурного творчества на историко-общественном этапе, в котором жил, стойкость Вахида на стезе создания любовных газелей, в некотором роде, было самым прекрасным художественным подтверждением любви к искусству Физули». Приведенное в пример это двустишие Алиаги Вахида перекликается с двустишием корифея Физули: Baqiyi-möcüz nə hacət əmri-həqq isbatına, Aləm içrə möcizi-baqi yetər Quran sana (2, 56) Для свидетельства Истины нет нужды в чуде вечности Лишь вечное чудо Коран достаточен в этом мире. Filologiya məsələləri – №02, 2016
288 В обоих двустишиях указывается на вечность Аллаха, что вытекает из 88 аята суры «Аль-Касас» Корана, утверждающего «Все кроме Аллаха, гибнет!». Физули в произведении «Хадигат-ус-суада» («Сад счастливцев»), исключая вечность Аллаха, отмечает тленность, преходящесть мира, необходимость, как и его прихода, ухода сына человеческого из этого мира. Dünyaya gələn gedər zəruri, Müstəlzimi-qeybdir hüzuri. Dövri fələkin qərarı olmaz, İqbalının etibarı olmaz. Dutdum dutalım cəhani yeksər Manəndi-Cəmi Qübadü Qeysər Nə sud çün aqibət gedərsən, Əsbabi-cəhani tərk edərsən. (14, 85)
Поэт в другом своем двустишии для демонстрации тленности жизни, неизбежности смерти в качестве самого почетного созданного, приводит примером уход пророка Мухаммеда из мира: Gələn bu güzərgahə getmək gərək, Nüzul eyləyən rihlət gərək (14, 85) Кто вступит сюда должен уйти Кто спуститься должен вознестись. Алиага Вахид всегда был в числе любимых народом поэтов. Он не удостоился соответствующих почетных имен периода, в котором жил. Хотя эта мысль непосредственно из уст поэта и не звучала, но с помощью образов, к которым обращался, находила свое отражение: Qiymət verir ol qaşı hilalın sənə Vahid, Başın ağarıb onda ki, qəddin xəm olanda. (3, 16)
Если рассмотрим содержание двустишия с точки зрения восточной поэтической системы, то убедимся в том, что он обладает двойственным характером, свойственным поэтическому тропу «mütəzəlzəl» (колебаться) – (мутазалзал-поэтический троп в восточной литературе, построенный на изменении содержания слова в связи с изменением огласовок – прим.автора) Выражением -брови подобно новой луне- поэт не только подчеркивает потерю влюбленным своей любви, но и тонким намеком описывает равнодушие по отношению к нему. Однако знающий преходящесть всего этого, поэт с надеждой относится к тому, что когда-то, когда «голова поседеет, стан согнется», будет оценен по достоинству. Может поэтому в этом смысле он, делясь радостью с товарищами по искусству, пишет: Filologiya məsələləri – №02, 2015
289 Ey könül, eyləmə bülbül kimi əfqan bu gecə, Sən gərəkdir, olasan gül kimi xəndan bu gecə! Эй, душа, как соловей, не кричи этой ночью, Тебе надо, расцвесть словно цветок этой ночью!
Biz bu şadlıq gününü fəxrlə təbrik edirik, Göstərir aşiqə öz lütfünü canan bu gecə! Мы этот праздничный день твой с гордостью поздравляем, Покажет свое благоволение влюбленному этой ночью красавица!
Şüəra əhlinə tarixi gözəl gündür bu, Qədrilə yetdi mükafata Süleyman bu gecə! Для поэтов исторически прекрасный день это, Достоинством достиг награды Сулейман этой ночью! (Сулейман – народный поэт Азербайджана Сулейман Рустам) Поэт прекрасный день своего друга поздравляет тонкой метафорой, уподоблением и разделяет его радость. В этот момент не можем не помянуть мастера Шахрияра. Почему? Так как оба являются продолжателями величия Физули, оба являются патриотичными, любящими коллег по искусству, ценящими их поэтами. Если А.Вахид явно не проявляя своего внутреннего крика, живет утешенный друзьями, Шахрияр, уделив в своем творчестве широкое место разлуке с Родиной, сынами Родины, поведению коллег, демонстрирует горечь. Алиага Вахид Сулейману Рустаму: Demədin sözümə niyə ağladın? Söz ki, sən söylədin, mənə saz oldu. O sözə ağlayan tək mən deyiləm, Siz çalan sazlara aləm baz oldu (15, 72) Не сказал, почему заплакал словам моим? Слово, что ты высказал, мне по душе. Над словом тем плачу не только я, Весь мир влюблен в пение ваших сазов (саз-струнный музыкальный инструмент) Обращение Сулеймана Рустама спустя определенное время к Шахрияру: Haqqım, deyə əllər qalxıb ayağa, Səsin gəlmir, ay Şəhriyar, hardasan? Ayıl barı güllələrin səsinə, Millətinin min dərdi var, hardasan? (15, 73) Истина моя, говоря, поднялись руки верх, Не слышно гласа твоего, эй, Шахрияр, где же ты? Очнись хотя бы на визг пуль, У народа бед тысячи, где же ты? Еще раз отметим, что хотя между классической литературной традицией и современной литературой и есть столетия, ни богатое традиционное наследие не теряет своего значения, ни современная литература не развивается изолированно от него. Если смысловые оттенки классической поэзии обогащаются и различаются данными из Корана с помошью тазмин, игтибас, ишаре, рамз, то современная поэзия дополняется, преимущественно, мудрыми выражениями, пословицами и пр., и к содержанию добавляет законченный смысловой оттенок. В некотором
Filologiya məsələləri – №02, 2016
290 роде современная литература составив единство с классической литературой во временных рамках выступает в качестве его воспевателя.
1. Гёюшов Н. Понятия мистицизма и символы дервишества. Баку: 2001 2. Физули. Диван, т. 1. Баку: АН Азербайджана, 1958 3. Вахид А. Избранные произведения. Баку: Лидер, 2005 4. Зейналова А. Поэтическое наследие Алиаги Вахида. Баку: Наука и образование, 2011 5. Коран / пер. З.М.Бунъядов, В.М.Мамедалиев. Kozan Ofsat: 1418/1997 6. Кулиева М. Красноречие в Коране и азербайджанская литература. Баку: Нафта-Пресс, 2008 7. Кулиева М. Вознесение в творчестве Ашуга Алескера // «Мудрость». Сборник научных исследований 19, 2012. Центр культуры Посольства ИИР в Азербайджане 8. Шыхыева С. Азербайджанское востоковедение, 1, № 3, 2010. 9. Шейх Ибрагим Глюльшани Бардаи. Диван. Баку: Аврасия Пресс, 2006 10. Ибрагимов М. Вступительное слово // Н.Гянджеви. Лейли и Меджнун. Баку: Наука, 1981 11. Кулиева М. Духовный источник творчества Физули // Вопросы филологии, N4. Баку: Наука и образование, 2014 12. Гаджи С. По Н.Гянджеви изменение общества начинается с индивидуума, а изменением индивидуума – с души. Баку: 2012 13. Кулиева М. Классическое восточное красноречие и азербайджанская литература. Баку: Озан, 1999 14. Физули. Хадикат-ус-суада. Баку: Гянджлик, 1993 15. Шахрияр. Дивани-турки. Баку: Сабах, 1993
XIX-XX yüzyılın şairleri yaşadığı dönemin sosyal-politik ve kültürel hayatını kendi çalışmalarında yansıtsalar da, şu şekilde, eserlerini klasik edebiyat, klasik teori, dönemin bilimleri ve en önemlisi, ibret, hikmet, öğüt kaynağı olan Kuran`a, onun konu ve ahlakına bağlı olmuştur. İşte bu sebeple söz konusu M. Fuzuli ve A. Vahit çalışmaları temelinde karşılaştırmalı biçimde klasik edebiyatın bazı geleneksel konuları- ilahi aşk, beşeri aşk, Kuran`ın ifade ve istilahlarını kullanmak, İsanın ruh ve hayat sembolü olarak tanınması, büyük ilgiye neden olan Enelhak (Ben hakkım) ifadesi, güzellik, saflık ve manevi yücelik simgesi olan Yusif kıssası, hata kelimesinin ortaçağ ve modern dönemde kullanılan anlam tonları, modern literatürde muhabbetin övgüsü- müteşabih taraflardan biri olarak hareket eden (aşık-meşuk, pervane –şem, gül-bülbül vb.) sözler analiz edilir. Karşılaştırma sonucunda ilgimizi çeken, noktalardan biri, klasik şeirin anlam tonlarının Kuran1dan tezmin, alıntı, işaret, sembol, çözüm araçlarını kullanarak, fikrin mantıksal açıdan güçlendirilmesidirse, modern şiirde çoğunlukla, hikmetli sözler, atasözleri vb. Içeriği özetlemekle onun anlam tonlarını güçlendirir. Filologiya məsələləri – №02, 2015
291 Böylece, ne klasik edebiyat kendi özellik ve güzelliklerini kaybediyor, ne de modern edebiyattan özgür olarak gelişmektedir.
Though poets of the XIX-XX century reflected a public-political period and cultural life during their life activities on their works, but their activities were associated with classical literature, classical theory, the sciences and most importantly, the Koran, what is an admonition, wisdom, with it themes and morality. Therefore in the above- mentioned article, based on M. Fizuli and A.Vahid works compared with some traditional themes are –divine love, human love, the using of expressions and the terms of the Koran, “the recognition of Jesus as a symbol of the spirit and life, Analhaq expression (l`m the absolute Truth), what express a great interest, Joseph kissa which is symbol of beauty, purity and spiritual highness, the shades of meaning of the word “mistake” which used in middle ages and nowadays, the words which acts as one of the identical sides in praise of life in the modern literature (lovers, propeller and candle, flower and nightingale) were analysed. If as a result of comparison, one of the factors that is attracted our attention is intensification of shades of the classic poem meaning logically, with using tazmin, quotes, sign, symbol, the solution from the Koran so we go strange the shade of its meaning, summarizing the contents in the modern poetry with mostly aphorisms, proverbs and so on. Like this, neither classic literature is losing its characteristics and beauties, nor is developing free from modern literature.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
292 SİRACƏDDİN HACI AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent siraceddin-haci@rambler.ru NİZAMİ GƏNCƏVİNİN ƏDƏBİ KİMLİYİ Açar sözlər: Nizami, alim, filosof, irfan, rəhmət evi, sistem Key words: Nizami, scientist, philosopher, mysticism, paradise home, system Ключевые слова: Низами, ученый, философ, учение, Дом благодати, система Camal əd-Din əbu Muhəmməd İlyas bin Yusuf bin Zəkiəddin bin Müəyyəddin əl- Gəncəvi (533-543/1138-1148; 535-536/1141; 599/1203) Azərbaycan türküdür, tövhid, iman və ədalət şairidir. Onun ağlı, düşüncəsi, qəlbi və vicdanı insanları qaranlıqlardan aydınlığa çıxarmaq üçün nazil edilmiş, nur qaynağı, içində şübhə olmayan, kökü uca Allaha , hədəfi insanlara bağlı Qurani-Kərimin ölməz dəyərləri ilə tərbiyə və inşa olmuşdur. Nizamiyə görə, həqiqətin qaynağı olan Qurani-Kərim uca Allahın insanı tərbiyə etmək üçün nazil etdiyi mükəmməl layihədir. Onun mətni bir dəfə nazil oldu, ancaq mənası hər an və hər zaman nazil olur. Kimin qəlbinə Qurani-Kərimin mənası nazil olmuşsa, o qurtulmuşdur, iki dünyanın xoşbəxtliyini qazanmışdır. Nizami deyir ki, insan kainatı, həyatı, özünü doğru oxumaq, bu yolla da uca Allahın rizasını qazanmaq istəyirsə, varlığa Qurani-Kərimin gözü ilə baxmalıdır. Şairə görə, bu dünyanın ən böyük məsələsi ilahi ölçülərə uyğun insan tərbiyə etməkdir və bütün problemlər iman insanı yetişdirməklə həll oluna bilər. Qurani-Kərim bir tərbiyə kitabıdır, bu kitab insan üçündür, onun səadət proqramıdır, təsəvvürünü, ağlını, qəlbini, vicdan və əxlaqını inşa etməyin ölçülərini, metod və vasitələrini açıqlayan ilahi mətndir. Nizaminin xəritəsi vəhy, bələdçisi hz. Məhəmməddir. O, hərəkət və çalışma gücünü insanlara sevgidən alır, aşiqdir, varlığını uca Allaha adamışdır, hədəfi uca Allahın Yer üzündə insanlarla bağlı məqsədinin gerçəkləşməsinə yardım etmək, ilahi layihənin fəal iştirakçısı olmaqdır. Onun məqsədi Yer üzündə “Rəhmət evi”, barış, sevgi, şəfqət, mərhəmət və ədalət evi (dünyası) tikməkdir. Bu “Rəhmət evi”ni qurmağın ilk şərti ilahi layihəyə uyğun insan yetişdirməkdir. Nizamiyə görə, uca Allahın Yer üzündə inşa edilməsini istədiyi bu gözəl evin qurucularının özəllikləri var: Onlar tövhid inancına sahibdirlər, ədalətə inanırlar, iki dünyaları var (bu dünya və axirət), onlara verilmiş ömrün və hər şeyin mülkiyyət deyil, əmanət olduğunu bilirlər, bu iman insanları aldıqları hər nəfəsin bir nemət olduğunu anlayırlar, bir anda iki an yaşadıqlarına, gələcəklərinin keçmişləri olduğuna əmindirlər. Nizami insanlığa dəyişim, islah, tərbiyə, yenidən inşa ölçüləri vermişdir: Cəmiyyəti dəyişmək istəyirsənsə, insanı, insanı dəyişmək istəyirsənsə, onun qəlbini, yəni təsəvvürünü dəyiş, bil ki, tərbiyə təsəvvürdən başlayır. Şairin tərbiyə metodu budur: O, qavramlarla (anlayışlarla) insanın təsəvvürünü, əmr və təkliflərlə ağlını, örnəklərlə şəxsiyyətini inşa edir. Nizaminin müasirləri və sonrakı dövrlərin alimləri onu tanıdarkən üç özəlliyini göstərmişlər: O, dindardır, din alimidir. Arifdir, irfan əhlidir. “Əl-həkim”, “əl-kamil”dir (filosofdur, alimdir, mütəfəkkirdir). İslam bilgi (elm) sistemi üçdür: Bəyan bilgi sistemi, bürhan bilgi sistemi, irfan bilgi sistemi. Filologiya məsələləri – №02, 2015
293 Bəyan bilgi sistemi naslara, yəni uca Allahın nazil etdiyi elmə bağlıdır, qaynağı Qurani-Kərimdir. Biz əminliklə deyirik ki, Nizami kamil din alimidir, Onun dastanları Qurani-Kərimin bədii təfsiridir. Bürhan (dəlil) bilgi sistemi ağıl və məntiqlə öyrənilən elmdir, məsələn, fəlsəfə, riyaziyyat, tibb bu sırada yer alır. Şübhə yoxdur ki, Nizami alimdir, filosofdur, varlığın, həyatın, insanın mənası ilə bağlı önəmli ölçülər vermişdir. İrfan bilgi sisteminin qaynağı sezgidir, mərkəzi insanın qəlbidir (İrfan bilgi sistemində iki ana damar var: Seyri-suluki-ənfusi – İnsanın içə doğru yolçuluğu, inziva, riyazət və başqa metodlarla qəlbi arındırmaq, mərifətə (uca Allahı tanımaq) qovuşmaq; Seyri-suluki-afaqi – İçdən dışa doğru yolçuluq, uca Allahın kainat ayələrinə qoyduğu elmi öyrənərək Onu tanımaq). İrfan əhli olan aşiqlər, ariflər bu elm məktəbinə bağlıdırlar. Onlar şeyx mürid sistemi ilə çalışırlar, bağlı olduqları məktəbin müəyyən etdiyi metod və üsullarla insanın qəlbini mənəvi kirlərdən təmizləyirlər. Bu yolla da arınmış qəlb ilahi mənaların təcəlli etdiyi mərkəz halına gəlir. Biz əminliklə deyirik ki, Nizami arifdir, irfan əhlidir. Təsadüfi deyil ki, şair “Sirlər xəzinəsi” dastanında insan qəlbinin özəllikləri ilə bağlı beş bölmə yazmış, qəlbi “xacə” (müəllim) adlandırmış, qəlbin tərbiyəsi üçün riyazət metodunu təklif etmişdir. Nizami “Xosrov və Şirin” dastanında (1) ona verilən nemətin, istedadın, mənaların uca Allahdan olduğunu vurğulayır, deyir ki, ilahi neməti haqq etməyin tək bir yolu var, o da ilahi iradəyə təslim olmaqdır: ... Ancaq ondan (Allahdan) fərman xətti gəlməyincə, Heç bir vücuda can gəlməz. Hər bir Allaha pərəstiş edən Allahı sevən deyil, Özünü qiblə etdiyi üçün xudpərəstdir. Allahpərəstlik özündən üz döndərməkdir, Gündüzlə gecənin ülfəti olmaz. Allah ibadət edənlərdən o adamı sevir ki, Allah yolunda özünü unutsun. Nizami, vüsal şərabını o gecə içərsən ki, Onun (Allahın) yadı ilə (zikri, xatırlanması ilə) özünü unutmuş olasan. (1, 27) Nizami irfan bilgi sisteminin ölçülərinə uyğun olaraq uca Allahdan elm almağın şərtlərini açıqlayır: - Könlünü təmizlə (“Bütxanəni bütdən təmizlə”). (1, 72) - Bütləri tapdala (“Bütə ayaq bassan, tapdalasan, nicat taparsan”). (1,73) - İlahi xəzinəni (mənalar aləmini) tapmaq üçün çox çalış (“Bağlı tilsimi zəhmətlə aça bilərsən”). (1,74) - Nəfsini öldür, tərbiyə et (“Nəfsin gözlərini bir-bir kor elə”).(1, 75) - Təsadüfə bel bağlama, sirr təsadüflə açılmaz (“Fələyin naxışına aldanma, o, xəyaldır”). (1,76) - Hər şeyin sahibinin, onları yaradıb hərəkət etdirənin uca Allah olduğunu bil, Ona təslim ol (“Dolananı bir dolandıran var”). (1, 77) - Hər şeyi Allahdan bil, elmin qaynağı Odur, Onun elm xəzinəsi tükənməzdir, Ona təslim ol, çalış və dua et (“Onunla axtarsan, şəvədən nur taparsan, Ondan istəməsən, Aydan nur tapa bilməzsən”).(1, 78)
Filologiya məsələləri – №02, 2016
294 - Uca Allaha gedən yolda Peyğəmbəri özünə öndər seç, Ona tabe ol, O, hidayət rəhbəridir (“Dərdli beynimə dərman et, Onun dərmanını Mustafanın ayağının torpağından et”). (1,79) Nizami bəyan, bürhan, irfan bilgi sisteminin (məscid, mədrəsə, təkkə; vəhy, ağıl, duyğu) yetişdirdiyi kamil insandır, onun şəxsiyyəti, düşüncəsi və dastanları hər üç sistemin (məktəbin) dəyərləri ilə yoğrulmuşdur. Nizami vəhy, ağıl və duyğunu, məscid, mədrəsə və təkkəni bir-birindən ayırmır, əksinə, onları bir-birinə bağlayır. (Məscid, mədrəsə və təkkənin bir-birindən ayrılması, qarşı-qarşıya qoyulması irfan düşüncəsinin sonrakı mərhələsinə, təriqətlər dönəminə aiddir və bu bölünmə yanlışdır. Nizami deyir ki, qəlb duyğuların mərkəzidir, o, dəyişkəndir – “qəlb” sözü ilə “inqilab” sözü eyni kökdəndir – onu vəhylə ağıla bağla). Nizami “əl-həkimdir”, “əl-kamildir. “Əl” ərəb dilində müəyyənlik əlamətidir, ingiliscədəki “the”yə uyğundur, burada tanınmağı, bilinməyi, sevgi və sayğını ifadə edir. O, elə bir alim, elə bir filosof, elə bir arifdir ki, onu barmaqla göstərirlər, fikirləri ilə hesablaşırlar, ondan öyrənirlər. O, şeyxdir, pirdir, ustaddır, müəllimdir. Nizami zülm və zalımla barışmadı, ədalətin səsi oldu, məzlumları qorudu, O, uca Allahı , varlığı, cəmiyyəti, insanı dərindən öyrəndi, çox çalışdı, çalışmaq ibadətdir dedi: “Hər gecə elm öyrənmədən başımı yastığa qoymadım”, “elm öyrənmədən yatmaq haramdır”, “bakirə söz söyləmək can əritməkdir”... Nizaminin dastanları aydın göstərir ki, o, din elmlərini, şifahi və yazılı ədəbiyyatı, mifologiyanı, psixologiyanı, fəlsəfə, astronomiya, fizika və tibbi bilir:
Nizami deyir ki, ənənəni inkar etmə, öncəkilərin irsini seçmə yolu ilə öyrən, yaxşılarını al, pislərini bir kənara qoy, “əgər böyüklük qazanmaq istəyirsənsə, böyükləri yada sala-sala nəfəs al”. Bil ki, dəyərli söz əmək istəyir: ... Daşdan gövhər böyük çətinliklə yaranır, Onu daşdan asanlıqla necə ələ gətirə bilərsən? Hər nəyə nəzər etsən, görərsən ki, xırda-xırda, Bərk yerlərdən çox çətinliklə çıxar. Asanlıqla gövhər tapmaq mümkün deyil, (Mədəndən çıxarılan) gümüş təmizlənməyə möhtacdır. Quruda, suda rənc və zəhmətə tab gətirən, Balıqdan dirhəm, öküzdən sərvət alar.(2,48) Nizami dastanlarını yazarkən çox çalışır, mövzu ilə bağlı bütün qaynaqları toplayır, bilgiləri sistemləşdirir, təhlil edir, nəticə çıxarır, yerli-yerində işlədir, onlara bədii don biçir. Nizami bir neçə dil bilir, qaynaqların orijinal mətnini türkcə, ərəbcə, farsca, yunanca, dəricə, yəhudi və nəsranicə oxuyur:
Filologiya məsələləri – №02, 2015
295 O üfüqləri gəzən şahın izini (əhvalatını), Bir nüsxədə yığcam yazılmış görmədim. Xəzinə kimi toplanmış sözlər, Ayrı-ayrı nüsxələrdə pərakəndə idi. Hər bir nüsxədən bir maya aldım, Onu öz şeirimə düzdüm, bəzədim. Yeni tarixlərdən ziyadə, Yəhudi, nəsrani, pəhləvi tarixini aradım. Hər bir kitabdan qiymətlisini seçdim, Hər qabıqdan onun məğzini aldım. Hər dildə olan xəzinələri topladım, Onların hamısından bu dastanı yazdım. Bu dillərdən agah olanların, Dili tənədən azad olacaq. Doğru (söz) tapdığım hər pərdədə, Sözün zülfünün ucunu burmağa başladım.(2,59) Nizami sənətkarlara deyir ki, səmimi olun, sözə, qələmə xəyanət etməyin, ağılabatan sözlər yazın, bilin ki, “ürəkdən gələn söz ürəyə yatar”, yalana əsla yaxın durmayın. Şair gecə vaxtı çalışır, səhər vaxtı oyaq olur, bu zaman diliminə “dua vaxtı”, “söz və məna vaxtı” deyir. Sən uca Allaha yalvar, Ona təslim ol, qəlbini göz yaşları ilə islat ki, məna bəxş etsin. Nizami yazmağa dua ilə başlayır: ... Gecə və gündüz, axşam və səhər, Sən yadımdasan, hər nəyi yad etsəm də, Gecələr yuxuya getməzdən əvvəl, Təsbehlə Sənin adını təkrar etməyə tələsirəm. Gecə yarısı yuxudan oyanaramsa, Səni çağırıram, göz yaşı tökürəm. Səhər çağıdırsa, yolum Sənədir, Gecə də, gündüz də pənahım Sənədir. Gündüz də, gecə də Səndən kömək istəyirəm, Məni bu işdə utandırma! Ey hər işi qaydasına salan Allah, elə et ki, mən, Möhtac olanlara möhtac olmayım! ... Sənin sayəndə ucalan baş, Heç kəsin əyməsi ilə ayağa düşməz. Sənin qəhrindən əyilən baş isə, Heç kimin köməyi ilə ucala bilməz. Bəli, Sənin işin bəndə yaratmaqdır, Mənim işim də bəndəlik etməkdir. ... Əvvəl məni şükürə qovuşdur, sonra dövlətə, Əvvəl mənə dözüm ver, sonra, Dözə bilməyəcəyim bəlaları, Məndən uzaqlaşdır, ey ədalətsizlikdən uzaq olan! Əgər məni bir bəlaya mübtəla etmək istəsən, Əvvəl mənə səbir ver, sonra bəlanı. Hansı guşəyə düşsəm də, Sənə həmd və səna oxuyacağam, Filologiya məsələləri – №02, 2016
296 Harada oluramsa olum, səni Allah biləcəyəm.(2,94-95) Nizami deyir ki, varlığı Onun gözü ilə oxu, ancaq Ondan istə, Ona şərik qoşma, ibadət və itaətə layiq olan tək varlıq Odur:
Nizami zühd həyatı yaşadığını söyləyir. O, könlünü uca Allaha bağlamışdır, bir an (nəfəs) belə Ondan ayrılmaq istəmir. Deyir ki, istəsə idim, zühdün qapısını bağlayıb məclisə gedərdim, insanların sırasına qoşulardım, məclisi qızışdırardım, ancaq mənim ağacım guşədə kök atmışdır, yerindən qoparılsa, kökü quruyar (süst olar). Qırx çilədən və min xəlvətdən sonra məclisə getmək işə yaramaz, sel daşıb coşan zaman Reydən Buxaraya səfər lazım deyil. Xalqa nə qədər az görünsəm, o qədər yaxşıdır, Humay az-az göründüyü üçün humayun oldu. Nizaminin zühd həyatı dində, elmdə, irfanda dərinləşmə, oxuma, öyrənmə, yazma həyatıdır. O, insanları cəhalət adlı düşmənin pəncəsindən xilas etmək üçün canını fəda edir, gecə-gündüz çalışır, həqiqəti tanıdır, doğru yolu göstərir. Nizami çilə çəkdiyini söyləyir, deyir ki, insanı acılar yetişdirir, bu dünyadan mənə ancaq məlalət çatdı, xəlvət bir guşədə aram tutmuşam, evin qapısına uca səmalar kimi qıfıl vurmuşam, adam üzünə bağlıdır, bilmirəm ki, dövran necə keçir, yaxşıdan, yamandan dünyada nə keçir, “ölü bir şəxsəm, ancaq mərdanə gedirəm, bu dirilər karvanı ilə gedirəm, ancaq bu karvandan deyiləm”, bir nəfəs çəkincə yüz ürək dərdi çəkirəm, uca Allahdan başqa kimsəyə möhtac olmaq istəmirəm, kaş imkanım ola idi, insanı insana möhtaclıqdan qurtara idim, xəlvətə çəkildiyim bu guşə “qan dairəsidir”, nəfslə savaş meydanıdır. Nizami xəlvətdə cihad halındadır, nəfsini məğlub etmək, qəlbini nəfsin əsarətindən qurtarmaq istəyir. Bilir ki, qəlb arınmasa, orada bakirə mənalar doğulmaz, canını (nəfsini) verməsən, mənanı ala bilməzsən, qəlbin soltanı olan uca Allah kirli qəlbə rəhmət, bərəkət və məna nazil etməz. Şair arınmaq üçün çilə çəkir, göz yaşından, üzünün sarılığından öz divarını palçıq samanla suvayır, arpa çörəyi yeyir, nəfsin müqavimətini qırdıqca ürəyi söz xəzinəsinə hamilə olur:
Filologiya məsələləri – №02, 2015
297 Nizami deyir ki, qəlb arınmasa, nəfs cilovlanmasa, varlığın uca Allaha təslim olmasa, bakirə mənalardan gözünü yığ, söz dəryasına tilov atma, bil ki, öncə cihad, sonra nemət ölçüsü var. Ucuz sözlərdən qaç, ömrünü israf etmə, dərin mənalar əmək istəyir, çalış, fədakar ol, axtar, yeni, gözəl söz demək mədəndən qızıl çıxarmağa bənzəyir, çox əziyyətli işdir, yetişmiş meyvən yoxdursa, onu bazara çıxarma:
Nizami qəlbi arındırmağın yol və metodunu da göstərir: ... Öz qapımı camaatın üzünə suvamışam, Burada öz taleyimə şad olmuşam. Qırx gün öz noxtamı bərk tutdum, Axı qırx gündə gönün aşılanması bitir. Dörd balışda mən səbat görmədiyim üçün, Bu dörd divarın içində oturdum. Dəyirmanıma atılan hər bir arpaya, Gövhərşünasa bir dürr qaytardım. O söz yaradan sənətkara min afərin, Ki, hər bir arpadan bir cövhər yaradır...(2,46) Nizami öz dövründə və bu gün “şair saqidən, şərabdan, məclisdən çox danışır” deyərək ona kinayə edənlərə cavab verir. Deyir ki, bu məclis aşiqlərin, elm, irfan əhlinin məclisidir, mey də varlığını uca Allaha təslim edənlərin mükafatıdır, ilahi feyzdir, rəhmət yağışıdır, xeyir-bərəkətdir, mənadır. Sən aşiqləri və aşiqliyi doğru tanı, onlar uca Allah sevgisi ilə məst olmuşlar: ... Ey yollara qalib gələn Xızır, sanma ki, Meydən mənim məqsədim meydir. O meydir ki, mən onda dalğınlıq axtarardım, O dalğınlıqla məclis düzəldərdim. Mənim saqim-Allahın vədəsidir, Səbuh-məst olmaq, mey-dalğınlıq üçündür. Yoxsa Allaha and olsun, ömrümdə heç vaxt, Dodağımın ucunu da şəraba bulamamışam. Əgər mənim dodağıma cam dəyibsə, Qoy Tanrının halalı mənə haram olsun!(2,42) Nizami deyir ki, sevgi (eşq) uca Allahın nemətidir, cazibədir, nurdur, o, insanın qəlbini yuyar, onu mənəvi kirlərdən təmizləyər, tərbiyə edər, dəyişdirər. Sevgi gücdür, enerji qaynağıdır, o, insanın bəsirət gözünü açar, ona şəfqət, mərhəmət, səbir bəxş edər, sevdiyinə qovuşdurar. Sevginin ölçüsü itaətdir, sevən sevdiyinə itaət edər. Sevgi
Filologiya məsələləri – №02, 2016
298 hərəkətdir, fədakarlıqdır, sevən sevdiyinə hər şeyini fəda edər. Sevgi ümiddir, sevən yasa batmaz, inanar, çalışar, aktiv olar. Nizami öz dövründə və bu gün “o, şahları tərifləmişdir” deyərək ona kinayə edənlərə cavab verir. Bir örnək verək. Şair Nüsrətəddin Əbubəkri tərifləməsinin səbəblərini açıqlayır, əslində, bir liderin özəlliklərini sayır: Güclüdür, ölkəsini qoruyur, xəzinəsi insanlara xidmət edir, qayğıkeşdir, nemətlər verir, əvəz istəmir, döyüşkəndir, cəsur sərkərdədir. İnsanları rifah içində yaşatdı, onun əməli ilə “ölkə yaşıllıq tapdı, cənnət oldu”, düyünləri açdı, problemləri həll etdi, ədaləti minlərlə ölmüş könlü diriltdi, xeyir işin dalınca getdi, xeyirxah oldu, uca Allahı unutmadı, fateh idi:
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|