Toshk ent davlat pedagogika universiteti

13- Modul.. Sintaksis.
63-m avzuSintaksis haqida umumiy m a’lumot. So‘z birikmasi, gap bo'lagi va gap 
sintaksisning tekshirish ob’ekti sifatida. Gapda so'zlarning o'zaro bo g ‘lanishi; teng 
va ergash bo g ‘lanish haqida umumiy m a’lumot. Ergash bo g'lanish so‘z 
birikmasini hosil qiluvchi sintaktik munosabat ekanligi.
So‘z birikmasi. So‘z birikmasining tuzilishi va grammatik m a’nolari. Birikma 
tarkibidagi so'zlam ing aloqa turlari: boshqaruv, bitishuv, moslashuv. So‘z
10

---

birikmalarining turlari: hokim so‘zning qaysi so‘z turkumidan ekanligiga k o ‘ra 
turalri (otli, fe’lli, ravishli, sifatli, modal so‘zli birikmalar). Tobe so‘zning sintaktik 
vazifasiga ko‘ra turlari (toldiruvchili, aniqlovchili, holli so‘z birikmalari). 
T u zilishigako‘ra turlari; sodda so‘z birikmalari, murakkab so‘z birikmalari.
64-m avzu.G ap. Gap - kommunikativ (aloqa) birlik sifatida. Ifoda maqsadiga ko‘ra 
gap turlari: darak, so‘roq, buyruq gaplar. His-hayajon (undov) gaplar, ulaming 
turlari (darak-undov, so‘roq-undov, buyruq-undov gaplar).
65-m avzu.G apning tuzilish jih a td a n tu r la ri: sodda gaplar, qo‘shma gaplar, o ‘zga 
gapli qurilmalar. 
Sodda gap haqida umumiy m a’lumot. B o ‘laklarga b o ‘linadigan 
va b o ‘laklarga bo‘linmaydigan sodda gaplar; bo‘laklarga b o ‘linadigan gap turiari: 
ikki sostavli (ikki bosh boMakli) va bir sostavli gaplar; yi g ‘iq va yoyiq, to ‘liq va 
toMiqsiz gaplar. Ikkinchi darajali bo‘laklarning ishtirokiga k o ‘ra gap tiplari: 
aniqlovchili yoyiq gap, to ‘ldiruvchili yoyiq gap, Holli yoyiq gap, aralash holda 
tuzilgan yoyiq gap.
6 6-m avzu.G ap b o ‘la k la ri h aq id a um um iy m a ’lum ot. Ega va kesim (bosh 
b o ‘laklar) ikki sostavli gaplarni shakllantiruvchi predikativ birliklar ekanligi. Ega 
va uning ifodalanishi.
67-m avzu.K esim , uning ifodalanishi, tiplari; fe’l-kesim va ot-kesim; sodda va 
tarkibli kesim.
68-m avzu .Ega bilan kesim ning o rasid a tire n in g ishlatilishi.
Ega bilan kesimning orasida tirening ishlatilishi haqida m a’lumot.
69-m avzu.G apning ikkinchi d a ra ja li b o ‘la k lari (to‘ldiruvchi, aniqiovchi, hoi). 
T o‘ldiruvchi va uning ifodalanishi. Vositasiz va vositali toMdiruvchilar, ulaming 
shakllanishi.
70-m avzu.A niqlovchi va uning ifodalanishi. Sifatlovchi, qaratuvchi, izohlovchilar 
aniqlovchining turlari ekanligi.
71-m avzu.H ol, uning turlari; ravish, payt, o ‘rin, sabab va maqsad hollari.
7 2-m avzu.M iqdor-daraja, shart va to‘siqsizlik hollari, ulaming ifodalanishi. Gap 
bo’laklarining joylashish tartibi.
7 3-m avzu.G apning uyushiq b o 'la k la ri; uyushishning ifoda vositalari; sanash 
ohangi va teng bo g ‘lovchilar. Uyushiq boMakli gaplarda umumiy va 
umumlashtiruvchi birliklaming qo ‘llanishi. Uyushiq b o ia k li gaplarda tinish 
belgilarining ishlatilishi.
74-m avzu.G apning a jra tilg a n boM aklari, ulam ing ajratilish sabablari. Ajratilgan 
b o ‘laklarning tudari; ajratilgan ega, ajratilgan ajratilgan kesim, ajratilgan

---

aniqlovchi (ajratilgan sifatlovchi, ajratilgan qaratqich, ajratilgan izohlovchi), 
ajratilgan to'ldiravchi, ajratilgan hoi. Ajratilgan 
boMakli gaplarda tinish 
belgilarining ishlatilishi.
75-m avzu. 
G a p boM aklari sa n alm ay d ig a n b irlik la r (so‘z va birikmalar) 
haqida m a’lumot: undalma, uning boshqa gap boMaklari bilan gramm atik bo 
g ia n m aslik va o ‘ziga xos ohang xususiyatlari
76-m avzu. 
K irish so‘z, kirish birikm a va kiritm a gaplar; ularning boshqa gap 
boMaklari bilan gramm atik bo g ‘lanmaslik va o ‘ziga xos ohang xususiyatlari. 
Ularda tinish belgalarining ishlatilishi.
77-m avzu.Sodda gap tu rlari: bir bosh bo’lakli gaplar va ikki bosh bo'lakli gaplar, 
ularning turlari. Bir bosh bo'lakli (bir sostavli) gaplar, ulam ing tiplari: egasiz va 
kesimsiz bir bosh bo‘lakli gaplar. Egasiz bir bosh bo'lakli gap turlari (egasi 
topiladigan va egasi topilm aydigan gaplar
Egasi topiladigan gaplar: shaxsi aniq, shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan gaplar. 
Egasi topilmaydigan- shaxssiz gaplar. Kesimsiz bir bosh bo'lakli gap - atov (yoki 
nominativ) gap ekanligi.
78-m avzu.B o‘la k la rg a a jra lm a y d ig a n g a p la r (so‘z-gaplar), ularning o ‘ziga xos 
xususiyatlari. T o‘liq va to ‘liqsiz gaplar. T o'liqsiz gaplam ing tuzilish va q o ‘llanish 
xususiyatlari.
79-m avzu.Q o‘shm a gap. Q o‘shma gap haqida umumiy m a’lumot. Komponent 
(qism)laming birikish usuliga ko‘ra qo'shm a gap turlari: bo gMangan qo'shm a gap, 
ergashgan (ergash gapli) qo‘shma gap, bo g'lovchisiz qo‘shma gap.
8 0 -m av z u .B o g ‘Iangan qo ‘shm a gap. Bo g ‘langan qo‘shma gap qismlarining 
mazmun munosabati. Komponent (qism)lar orasidagi teng aloqa bo g iangan qo‘shma 
gap qismlarining o ‘zaro bo g ‘lanish usuli ekanligi. Teng bo g‘lovchilar, teng bo 
g ‘lovchi vazifasidagi ayrim yuklamalar, "boisa", "esa" so‘z shakllari 
bo g ‘langan 
qo‘shma gap qismlarini bo g‘lovchi vositalar ekanligi. Bo g ‘langan qo‘shma gap 
qismlari (komponentlari) orasida tinish belgilarining ishlatilishi.
8 1 -m avzu.E rgashgan q o ‘sh m a gap. Ergashgan qo ‘shma gap - bosh va ergash 
gaplaming tobelik munosabati asosida vujudga keladigan sintaktik birlik sifatida. 
Bosh va ergash gap, ulam ing o ‘ziga xos xususiyatlari. Ergashtruvchi bo g ‘lovchilar, 
shu vazifadagi ayrim yuklamalar, ko‘makchilar, nisbiy so‘zlar, turli fe’l shakllari 
(fe’lning shart, buyruq-istak shakllari. shuningdek, ravishdosh, sifatdosh va 
to iiq s iz fe’l ergash gapni bosh gapga bo gMovchi vositalar ekanligi.
82-83- m av zu .E rg ash g an q o ‘shm a gapning tu rla ri; ega ergash gapli qo‘shma 
gap, kesim ergash gapli qo‘shm a gap, toMdiruvchi ergash gapli qo'shm a gap, 
aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gap, ravish ergash gapli qo ‘shma gap, daraja-
12

---

miqdor ergash gapli qo‘shm a gap, payt ergash gapli qo'shm a gap, o ‘rin ergash 
gapli q o ‘shma gap, sabab ergash gapli qo‘shm a gap, o ‘xshatish ergash gapli 
q o ‘shm a gap, shart ergash gapli q o ‘shm a gap, to ‘siqsiz ergash gapli qo'shm a gap, 
natija ergash gapli qo'shm a gap. Bunday gaplarda ergash gapning bosh gapdagi 
biror bo'lakni (qismni) yoki butun bir bosh gapni izohlash xususiyati. Ergashgan 
q o'shm a gap komponentlari orasida tinish belgilarining ishlatilishi.
84-m avzu.B og‘lovchisiz q o ‘shm a gap. Intonatsiya (ohang) bo g ‘lovchisiz 
qo ‘shm a gap komponentlarini o ‘zaro bo g ‘lovchi vosita ekanligi. B og‘lovchisiz 
q o 'sh m ag a p qismlarining birikish usullari (sanash vatobelanish ohanglari).
85-m avzu.B og‘lovchisiz qo ‘sh m a gap ta rk ib id a g i komponentlaming mazmun 
munosabati. Bo g ‘lovchisiz qo‘shm a gap turlari: bir tipdagi va turli tipdagi 
komponentlardan tuzilgan bo g ‘lovchisiz qo'shm a gaplar. Bo g ‘lovchisiz qo‘shma 
gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi.
8 6 -m av z u .M u rak k a b q o ‘shm a gap. M urakkab q o ‘shma gap uch va undan ortiq 
komponentlarning mazmun va intonatsiya jihatdan bo g'lanishidan tuzilgan 
sintaktik birlik sifatida. M urakkab qo‘shma gaplaming turlari: 1) bo g ‘langan 
qo‘shm a gap toifasidagi (bo g ‘lanish y o ‘li bilan tuzilgan) murakkab qo‘shma 
gaplar;
87-m avzu. 
E rg a sh g a n q o ‘shm a gap toifasidagi (ergashish yo ‘li bilan tuzilgan) 
m urakkab qo'shm a gaplar : a) bir necha ergash gapli murakkab qo ‘shma gaplar; b) 
bir necha bosh gapli murakkab q o'shm a gaplar ;
88-m avzu.B o gMovchisiz q o ‘sh m a gap toifasidagi (bo g ‘lovchi vositalarsiz, 
ohang orqali tuzilgan) murakkab qo‘shma gaplar;
89-m avzu.A ralash tip d a tuzilgan m u ra k k a b (murakkab) qo‘shm a gaplar. 
M urakkab (ko‘p komponentli) qo‘shm a gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi.
9 0 -m a v z u .0 ‘zga gapli q u rilm a . 0 ‘zga gap va undan nutqda foydalanishning 
o ‘ziga xos xususiyatlari. 0 ‘zga gap turlari: k o ‘chirma gapli qurilma, o ‘zlashtirm a 
gap. K o‘chirma gapli qurilmaning tarkibiy qismlari: m uallif (avtor) gapi va 
ko ‘chirma gap, ularning o ‘zaro bo g ‘lanishi. K o‘chirma gapning m uallif gapiga 
nisbatan prepozitiv, postpozitiv va inpozitiv holatlarda qoMlana olishi k o ‘chirma 
gapli qurilmalarning o ‘ziga xos xususiyati ekanligi.
91-m avzu.O ‘zlash tirm a gap, uning o ‘ziga xos xususiyatlari. K o‘chirm a gapli 
qurilmalarda tinish belgilarining ishlatilishi. K o‘chirma gapli qurilmalami 
o‘zlashtirm a gapga aylantirishning o ‘ziga xos xususiyatlari
92-m avzu. Matn haqida m a’Iumot. Matnni shakllantiruvchi vositalar.
13-M odul..P unktuatsiya (ish o rat goidalari).
13

---

93-m avzu.O ‘zbek tili punktuatsiyasining asosiy tamoyillari (mantiqiy-grammatik 
tamoyil, uslubiy tamoyil, differensiatsiya tamoyili).
0 ‘zbek tilida tinish belgilari va ulam ing tasnifi; tinish belgilarining q o ‘llanish 
o ‘rinlari.
14-M odul.. U siubivat va uslubshunoslik.
94-m avzu.N utq uslublari haqida m a’lumot. U slubiyat turlari: leksik, fonetik va 
grammatik uslubiyat haqida.
95-m avzu.U slubiyat turlari:m orfologik uslubiyat, sintaktik uslubiyat.
IV. Amaliy m ashg‘ulotlar bo‘y ic h a k o ‘rsatm a vatavsiyalar.
Amaliy m ashg'ulotlarida bakalavlar ilmiy ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanib fan 
sohasidagi yangiliklar bilan amaliy m ashg‘ulotlarini mazmunini boyitadilar.
A m aliy m a sh g ‘u lo tlari uchun tavsiya etilgan ta h m in iy m avzular: