Toshkent – 2003

3-chizma. Mablag’lar tarkibi.

Har bir korxona tashkil qilinish daqiqasida o’z faoliyatining hajmi va harakteriga qarab mablag’larini shakillantiradi. Agar ularda qo’shimcha mablag’ga vaqtinchalik ehtiyoj tug’ilib qolsa, unda mablag’larni muayyan manbalardan olishlari mumkin. Ishlab chiqarish natijasida olingan foydaning bir qismi yoki maxsus maqsadlarda jamg’arilgan fondlardan, davlat grantlari va subsidiyalaridan foydalanadi. Shunday qilib, korxona mablag’larini hosil qilish rejali xarakterga egadir. Korxona tomonidan har qanday manbadan olinadigan mablag’lar ma’lum maqsadlar uchun mo’ljallangan bo’ladi.

Korxona mablag’larini tashkil topish manbalari va qanday maqsadlarga mo’ljallanganligi ularni ushbu korxonaga kelib tushish darajasiga qarab amalga oshiriladi. Mablag’lar manbalarining tusi (xarakteri) mulkchilikning shaklini aks ettiradi. Korxonalar eng avvalo o’zining butun yashash davri uchun umumdavlat fondidan (davlat korxonalari) yoki o’zlarining muassislaridan, banklardan, boshqa korxona, tashkilotlardan vaqtinchalik foydalanish uchun mablag’lar oladi.
Shunday qilib, korxona mablag’larining tashkil topish manbalari va qanday maqsadlarga yo’naltirilganligiga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: o’z mablag’lari, qarzga olingan (jalb qilingan) mablag’lar.
O’z mablag’lari davlat korxonalarida, foliyatining hamma davrida beriladi va unga biriktirib ko’yiladi.
Davlat korxonalarining mablag’laridan farqli o’laroq, boshqa mulkchilik shaklidagi korxonalarning o’z mablag’lari ayrim yuridik va jismoniy shaxslarning qo’shma yoki individual mulkidan iborat bo’ladi.
Davlat korxonalarining o’z mablag’lari byudjetdan moliyalash, zahiralar, taqsimlanmagan foyda va boshqa o’z mablag’lardan iborat.
Kapital (fond)lar - bozor iqtisodiyoti sharoitlaridan kelib chiqqan holda korxonaning ixtiyori bilan shakllantiriladigan ustav kapitali (fondi) va zahira (rezerv) kapitalidan tashkil topadi.
Ustav fondi, korxonaga uni tashkil qilish paytida umumdavlat fondidan (davlat korxonalarining kapitali) kelib tushgan mablag’larni ifodalab, u davlat korxonalari miqyosida foydalaniladigan buxgalteriya atamasidir. Ustav kapital esa aksincha, muassislardan (mulkchilikning boshqa shakllarida) kelib tushgan mablag’lardan iborat bo’lib, u nodavlat sektoridagi korxonalarning buxgalteriya hisobida foydalaniladigan iqtisodiy atamadir. Korxonalarga ishlab chiqarish vositalari, muomala sohasining ba’zi bir mablag’lar turlarii (muomalaga xizmat qiluvchi mablag’lar va yo’l mablag’lari) va noishlab chiqarish sohasining mablag’lari (turarjoy xo’jaligi, madaniy-maishiy maqsadlarga mo’ljallangan va sog’liqni saqlash) beriladi. Korxona tashkil qilinayotgan paytda hosil qilingan barcha o’z mablag’larining puldagi ifodasi ustav fondi (kapitali)ning hajmini ifodalaydi. Ustav fondi (kapitali)ning hajmi korxonaning nizomida ko’rsatiladi. Xo’jalik faoliyati jarayonida ustav fondi (kapitali)ning hajmi o’sadi yoki kamayadi va bunda tegishli o’zgarishlar zahira fondi (kapitali)da aks attiriladi.
Ilgari, foyda hisobidan amalga oshiriladigan ishlab chiqarishni rivojlantirish xarajatlari, ya’ni yangi texnikani joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, asosiy fonlarni yangilash, ishlab chiqarishni texnikaviy takommilashtirish va shu kabilar moddiy rag’batlantirish - xodimlarni mukofotlash, ularni alohida muhim topshiriqlarni bajarganliklari uchun rag’batlantirish, ularga yakka tartibdagi yordam ko’rsatish; ijtimoi-madaniy tadbirlar va turarjoy – qurish, turarjoylarni va madaniy-maishiy muassasalarni qurish, ularni kapital tuzatish hamda xizmatchilarga madaniy-maishiy xizmatlarni yaxshilashga qilingan sarflar hisobot davrida sodir bo’lgan xarajatlar sifatida aks ettirilardi.
Byudjetdan moliyalash - bu davlat korxonasi tomonidan o’z faoliyatini kengaytirish uchun qo’shimcha ravishda oladigan mablag’lar manbaidir. Byudjetdan moliyalash tartibidagi mablag’lar davlat korxonalariga yangi mehnat vositalarini sotib olish (kapital qo’yilmalarni moliyashlash) yoki moddiy boyliklar zahirasi va pul mablag’larini oshirish) aylanma mablag’larning o’sishi va to’ldirilishini moliyashlar hamda boshqa ehtiyojlarga - bolalar va madaniy - maorif muassasalarini saqlash, ilmiy - tadqiqot ishlarini bajarish, kadrlar tayyorlash va boshqalar (maqsadli moliyalash) uchun beriladi.
Qarzga olingan (jalb qilingan) mablag’lar korxonaga vaqtinchalik foydalanish uchun ma’lum bir vaqtga, ma’lum shartlar asosida beriladi va uning muddati tugagandan keyin ular o’z egalariga qaytarilishi lozim. Ularning manbai uzoq muddatli kreditlar va qarzga olingan mablag’lar, qisqa muddatli kreditorlik qarz va taqsimotga doir majburiyatlar hisoblanadi.
Kreditlar va jalb qilingan mablag’larga banklarning qisqa muddali va uzoq muddatlari hamda yuridik, jismoniy shaxslardan qarzga olingan mablag’lari kiradi. Qisqa muddatli bank kreditlari va qarzga olingan mablag’lar korxonaning vaqtinchalik ehtiyojlari uchun qo’shimcha mablag’larning asosiy manbai hisoblanadi. Bu tovar - moddiy boyliklar, yo’ldagi hisob-kitob hujjatlar va boshqalar yuzasidan olingan kreditlardir. Ular qisqa muddatli kreditlash tartibida, ya’ni uncha uzoq bo’lmagan muddatga (bir yilgacha), shu muddatning o’tishi bilan ularni bankka albatta qaytarish sharti bilan beriladi.
Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari korxonaga vaqtinchalik iste’moli uzoq muddatli mablag’lari (asosiy vositalar va h.k.)ga uchun, lekin uzoqroq bo’lgan muddatga olinadigan qo’shimcha mablag’lar manbaini ko’rsatadi. Bunday kreditlar, yangi texnikani joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshilash; yangi mahsulotni ishlab chiqarishni tashkil etish tadbirlariga, buyumlarning sifatini, ishonchliligini va chidamliligini ko’tarish; o’z mablag’lari hisobidan moliyalash o’rniga kapital sarflarga va boshqa ehtiyojlarga xarajatlar qilish uchun beriladi.
Uzoq muddatli kreditlar va qarzga olingan mablag’lar ham muddatli va qaytariladigan xususiyatlarga ega bo’lib, bir necha yilga beriladi.
Shunday qilib, qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlar hamda qarzga olingan mablag’lar uchun umumiylik - ularning muddati va qaytarilishi hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyotida bank kreditlari va qarzga olingan mablag’lar korxonalar tomonidan boshqa tashkilotlardan vaqtinchalik ehtiyojlari uchun qo’shimcha mablag’lar olishning muhim manbaidir.
Kreditorlik qarzlarining guruhi - mol etkazib beruvchilar va boshqa kreditorlarga bo’lgan qarzlarni o’z ichiga oladi.
Mol etkazib beruvchilar deb, korxonaga moddiy boyliklarni sotadigan tashkilotlarga aytiladi. Moddiy boyliklar bo’yicha qilinadigan hisob - kitob tizimiga binoan, boyliklarni olish vaqti bilan ularga haq to’lanishi o’rtasida birqancha vaqt o’tadi. Shu davr davomida mazkur korxona o’zlarining mol etkazib beruvchilari oldida qarzdor bo’lib qoladilar. Natijada mol etkazib beruvchilarga bo’lgan qarz ushbu korxona mablag’lari uchun vaqtinchalik qo’shimcha manbaga aylanadi.
Boshqa kreditorlar - korxonaga boshqa (tovarsiz) muomalalar bo’yicha qarzdor bo’lgan tashkilotlar (yoki shaxslar) kiradi. Ularga ijtimoiy sug’urta organlariga, pensiya, ish bilan
ta’minlash jamg’armalariga va hokazolarga qarzlar, boshqa hisob-kitoblar kiradi. Bular - ishchi va xizmatchilarga ularning o’z (individual) ehtiyojlari uchun berilgan ssudalar bo’yicha, sud organlarining qarori asosida ishchi va xizmatchilarning ish xaqlaridan har xil tashkilot va ayrim shaxslar foydasiga ushlab qolingan summalar bo’yicha, ishchi va xizmatchilar tomonidan o’z vaqtida talab qilib olinmagan ish haqlari bo’yicha korxonaning qarzlaridir.
Mol etkazib beruvchilarga va boshqa kreditorlarga bo’lgan qarzlarning xususiyati shundan iboratki, olinadigan mablag’lar korxonaning biznes-rejasida nazarda tutilmaydi va korxona ularni juda cheklangan muddatga oladi.
Taqsimotga doir majburiyatlar guruhiga ishchi va xizmatchilarga ish haqi bo’yicha, kasaba uyushmasi tashkilotlariga ijtimoiy sug’urta ajratmalari bo’yicha, pensiya, ish bilan ta’minlash fondi va moliya organlariga - byudjetga to’lovlar bo’yicha majburiyatlar kiradi. Jalb qilingan mablag’larning bu guruhi milliy daromadni taqsimlashning ba’zi shakllarini aks ettiradi.
Jumladan, ishchi va xizmatchilar oldidagi majburiyatlar korxonada yaratilgan zaruriy mahsulotni taqsimlashning shaklini anglatadi. Gap shundaki, qabul qilingan qoidaga ko’ra ishchi va xizmatchilarga ish haqi ularning korxonada ishlagan davri tugab, bir necha kun o’tgandan keyin beriladi. Masalan bu davr bizda - bir oy, AQSh da esa - bir hafta. Shunday qilib, korxonaning ixtiyorida ma’lum muddat davomida hisoblab qo’yilgan, lekin hali berilmagan ish haqiga to’g’ri keladinan mablag’lar saqlanib qoladi. Shu munosabat bilan, uning doimo ishchi va xizmatchilar oldida ish haqini berishda uziladigan majburiyatlari yuzaga kelib turadi.
Ijtimoiy sug’urta, pensiya fondi va ish bilan ta’minlash fondi bo’yicha majburiyatlar qo’shimcha mahsulotning taqsimlanishini aks ettiradi. Korxonalar har oyda ijtimoi sug’urtaga, pensiya, ish bilan ta’minlash fondiga ajratmalar qiladi va hisoblangan summalarni tegishli byudjetdan tashqari fondlarga o’tkazadi. Bu mablag’lar o’tkazilishiga qadar ular korxona ixtiyorida bo’ladi. Shu munosabat bilan uning yana tegishli summalarni o’tkazish bo’yicha doimo majburiyatlari paydo bo’lib turadi.
Moliya tashkilotlari oldidagi majburiyatlar ham qo’shimcha mahsulotni taqsimlashni tavsiflaydi. Korxonalar vaqti-vaqti bilan belgilangan to’lovlarni davlat daromadiga topshirib turadi (qo’shilgan qiymat solig’i, foydadan ajratmalar). Demak ularda ma’lum muddatlarda moliya organlari oldida shu to’lovlarni o’tkazishga doir majburiyatlari paydo bo’lib turadi. Shu to’lovlar bo’yicha summalarni hisoblash daqiqasidan, to’lash davrigacha ular korxona ixtiyorida bo’ladi.
Taqsimot bo’yicha majburiyatlarning umumiyligi shundan iboratki, bu manbalardan mablag’lar chetdan olish yo’li bilan emas, balki hisoblash yo’li bilan hosil qilinadi.
Yalpi (marjinal) daromad - bu korxonada olingan sof daromadning bir qismidir. Ma’lumki, yalpi foyda amalda sotilgan mahsulot qiymati va ishlab chiqarishga ketgan harajatlar o’rtasidagi
farq sifatida namoyon bo’ladi. U markazlashtirilgan davlat sof daromadi va korxona sof daromadiga bo’linadi. Markazlashtirilgan davlat sof daromadi qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i va foydadan ajratmalardan hosil bo’ladi. Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsiz solig’i korxona mahsulotining realizatsiyasi jarayonida qat’iy me’yorlar bo’yicha undiriladi, foydadan ajratmalar korxona tomonidan uni taqsimlash paytida davlat byudjetiga kiritiladi. Foydaning boshqa qismi korxonaning ixtiyorida qoldiriladi va davr harajatlari, moliyaviy faoliyatdan talofotlar, dividendlarni to’lash va boshqa ehtiyojlar harajatlarini qoplash uchun ishlatiladi. Shunday qilib, korxona tomonidan olingan yalpi foyda ikki tomonlama yo’nalishga ega: uning bir qismi davlat daromadiga ajratiladi, boshqa qismi esa korxona ixtiyorida qoldiriladi. Shuning uchun uni taqsimlanishiga qadar o’z mablag’lari yoki jalb qilingan mablag’lar manbaiga kiritish mumkin emas va shu sababdan u alohida guruhga ajratiladi.
Korxona foyda (daromad) yoki zararni yaratilgan mahsulot (bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar) realizatsiyasidan, ortiqcha moddiy boyliklarni sotishdan, moliyaviy faoliyatdan, jarimalar va peniyalar ko’rinishida, valyuta operatsiyalari va qimmatli qog’ozlar bo’yicha muomalalar bo’yicha va boshqalardan oladi.
Buxgalteriya hisobi mazkur korxona va uning xo’jalik bo’linmalari ega bo’lgan mablag’lari va ulardan foydalanishning samaradorligi kerakli axborot bilan ta’minlagan holda, ularning samarasini oshirishga yordam berishi kerak.
Quyida harakatdagi kapital manbalari sxemasini keltiramiz.

4-chizma. Mablag’lar manbalari tarkibi.

2.5. BUXGALTERIYA HISOBINING USULI (METODI) VA UNING ELEMENTLARI