Toshkent arxitektura qurilish instituti o. Sh. Mamanazarov loyiha boshqaruvi

Oʻz-oʻzini nazorat qilish uchun savollar 
1. Bashoratning asosiy tamoyillari nima?
2. Rejalashtirish usullarini tavsiflang.
3. Biznes-rejaning asosiy qismlarini sanab oʻting.
4. Biznes-rejaning moliyaviy qismi nimani oʻz ichiga oladi? 
5. Biznes-strukturaviy loyihalarni tavsiflab bering. 

---

64 
VI BOB. TASHKILOTNING LOYIHA BOSHQARUV TIZIMI 
6.1. Tizimlarni boshqarish 
Tizimlarni boshqarish (systema pproach and integration) loyiha boshqaruv 
funksiyasi boʻlib, korxona va loyiha umumiy vazifalar va proseduralar bilan bogʻliq 
boʻlgan tizimlar majmuasi sifatida qaraladi. 
Korxonaning rahbariyati va loyiha jamoasi tomonidan tizimlarni 
integratsiyalashuvi ularning loyiha maqsadlariga erishish boʻyicha yagona 
yoʻnaltirilganligini ta’minlaydi. 
Murakkab tizimlar boʻlgan loyihalarni boshqarishga muntazam yondoshish 
nazariyasi umuman olganda vaziyatlar va murakkab munosabatlarning disiplinlerarası 
va holistik nuqtai nazarini oʻz ichiga oladi, bu bizga muammolarni formulasini 
soddalashtirish uchun haqiqatni taqsimlash imkonini beradi. 
Tizimlarning umumiy nazariyasi 40 yildan ortiq vaqtdan beri mavjud edi, ammo 
uning amaliy qoʻllanilishi loyihani boshqarishning boshlanishi bilan bogʻliq. Ludvig 
von Bertalanfay 1951 yilda anatomiyadan terminologiyani qoʻllagan holda, ochiq 
sistemalarni tasvirlab berdi. Inson tanasining qismlari, skeletlari, mushaklari, asab va 
qon aylanish tizimi, inson miyasi va boshqalar insoniy tizimning quyi tizimlari sifatida 
tasvirlangan. Shunday qilib, turli xil kichik tizimlar bilan bir qatorda butun tizimning 
ishlashi bilan oʻzaro tushunish mumkin edi. 
1956 yilda Kenneth Balding tizimlarni integratsiyalash jarayonida yuzaga 
kelishi mumkin boʻlgan aloqa muammolarini aniqladi. Professor Bolding quyi tizimlar 
(fiziklar, iqtisodchilar, kimyogarlar, sotsiologlar va boshqalar) sohasidagi 
mutaxassislarning har biri boshqasidan farq qiladigan oʻz konseptual apparatiga ega 
ekanligi haqida tashvishlanardi. U muvaffaqiyatli integratsiya qilish uchun quyi 
tizimlar sohasidagi barcha mutaxassislar matematikatchilar kabi "bir xil tilda" 
gapirishlari kerakligini ta’kidladi [10].
Buning uchun IPMA, PMI va boshqa xalqaro tashkilotlarning bilimlari 
qoʻllaniladi. Tizimlarning umumiy nazariyasi biznesni loyihalash, marketing, ishlab 
chiqarish, moliya va boshqalarning koʻpgina jihatlarini qamrab olgan metodologiyani 

---

65 
yaratishni oʻz ichiga oladi.Bu texnikani tizimni boshqarish, loyihani boshqarish yoki 
matritsalarni boshqarish tizimi deb atashadi. 
Aloqa shartlariga va chegaralar mavjudligiga koʻra, tizimlar yopiq, tashqi 
muhitdagi boshqa tizimlardan butunlay ajratilgan va tashqi muhit tizimlari bilan oʻzaro 
aloqada bu’lgan ochiq tizimlarga boʻlinadi. 
Barcha ijtimoiy tizimlar ochiq deb hisoblanadi. Ochiq tizimlarning oʻziga xos 
xususiyati - chegaralarning shaffofligi. 
Loyiha boshqaruviga tizim yondashuvini mantiqiy va muntazam ravishda 
muammoni hal qilish jarayoni sifatida tavsiflash mumkin. Bu holda boshqaruv 
resurslar oqimini (pul, asbob-uskuna, bino, xodimlar, axborot, xom-ashyo va 
materiallarni) aniqlaydigan ma’lumotlarni kiritish, qayta ishlash va chiqimlari bilan 
tavsiflanadigan kichik tizimlarni rivojlantirishning doimiy funksiyasi boʻlib xizmat 
qiladi. Tizim yondashuvi ushbu kichik tizimlar bilan aloqalarni koʻrib chiqishga imkon 
beradi. Muntazam yondoshuvdan foydalanib, ajratilgan qismlar birma-bir jamlangan 
va muammolar eng maqbul yechimni topadi. 
Tizimlarni boshqarish oʻzgarish, tashxis qoʻyish, tanlash va sintez qilish bosqichlarini 
oʻz ichiga oladi. Tizim yondashuvining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardir: 
maqsadning mavjudligi; 
talab - talabning bajarilishini ta’minlaydigan ehtiyoj maqsadlar;
muqobil - talabni bajarish usullaridan biri;
tanlash mezonlari - muqobillarni baholashda foydalaniladigan omillar;
muqobilni ta’minlashi kerak boʻlgan shartlarni ta’riflovchi toʻxtatuvchi omil. 
Tizim tahlillari (6-rasm) istalgan maqsadga erishish bilan bogʻliq boʻlgan 
muqobil xatti-harakatlarni solishtirish va taqqoslash bilan boshlanadi. Shundan soʻng, 
muqobillar xarajatlar va natijalar bilan taqqoslanadi. Aylanish teskari aloqa orqali 
bilan tugaydiki, qaysi bu korxonaning muqobilligi va maqsadlariga muvofiqligini 
belgilaydi 
Tizimiy fikrlash muvaffaqiyatli loyihani amalga oshirish uchun zarur omil 
hisoblanadi. Loyiha boshqaruv tizimlari muqobil texnik, texnikaviy va boshqa 
yechimlar nuqtai nazaridan loyiha ehtiyojlarini tahlil qilishning yangi usullarini talab 

---

66 
qiladi. Loyihani butunlay tahlil qilish, uning alohida boʻlimlarida haddan ortiq 
konsentratsiyani oldini olish qobiliyati loyihaning maqsadlariga erishishning eng 
muhim shartidir. 
Tizim yondashuv nazariyasi qaysi tizimlarning eng muhim ekanligini aniqlay 
olmasligini unutmang. Nazariya faqat korxona bir-biriga bogʻliq boʻlgan quyi 
tizimlardan iborat boʻlib, tashqi muhit bilan oʻzaro munosabatlarda ochiq boʻlgan 
tizimdir. 
Tizimning ayrim elementlari loyiha maqsadlariga erishish boʻyicha ta’sir 
darajasini aniqlamaydi. Tizimlarni loyiha boshqaruviga toʻgʻri ishlatish uchun menejer 
korxona va loyiha oʻrtasida oʻzaro munosabatlar tamoyillarini bilishi kerak. 
Ishlab chiqarish sharoitida loyiha yangi ob’yektni yaratish va ulardan 
foydalanish (ekspluatatsiya qilish, foydalanish), shuningdek ishlab turgan ob’yektni 
yaxshilash, qayta qurish, rekonstruksiya qilish, kengaytirish yoki modifikatsiya qilish 
uchun tizimiy tadbir hisoblanadi. 
Loyiha bajarilishning ma’lum bir tartibiga, maqsadlarni, bosqichlar mazmunini, 
ish hajmini, usullarini va vositalarini, har bir bosqich uchun ketma-ketlik va 
muddatlarni koʻrsatib, amalga oshirilishi kerak. Loyihalar ta’lim metodologiyasida aks 
ettirilgan turlar, turlar va xilma-xillik boʻyicha keng tasnifga ega. 
Shunday qilib, faoliyatning turli sohalari boʻyicha loyihalar bir necha turga 
boʻlinadi: tadqiqot, konstruktorlik, texnologik, tashkiliy, tatbiq etilishi (amalda 
roʻyobga chiqarish) va odamlarni boshqarish.