Toshkent arxitektura qurilish instituti

 

Qurilish mahsulotini yaratuvchilari va uning iste’molchilari o‘rtasida.
 

---

89 
Boshqaruv tizimining yuqori va quyi pog‘onadagi joylashgan bo‘linmalari 
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlari 
markazlashtirish 
tushunchasi orqali 
tavsiflanadi. 
Markazlashtirish
(
tsentrilizatsiya
) tushunchasi barcha quyi 
pog‘onada joylashgan organlar markazga bo‘ysunishlarini belgilab beruvchi 
boshqaruv va tashkiliy tizim tushuniladi. Ushbu tizimning aksi, ya’ni 
aks 
markazlashtirish
(
detsentralizatsiya
) – bu umumiy holda markazlashtirish bekor 
qilinishi yoki uning ta’sirini kuchsizlanishini anglatadi; boshqaruv jarayoniga 
nisbatan tatbiq etganda bu tushuncha yuqori pog‘ona boshqaruv organlarining 
funksiyalari, huquq va javobgarliklarini ularga nisbatan quyi yoki parallel 
joylashgan organlarga uzatilishini anglatadi.
Ayrim hollarda, shu maqsadlarda 
integratsiya 
ya’ni biror qismlarning 
umumiy holda birlashtirish tushunchasidan foydalaniladi; iqtisodiyotda bu 
tushuncha o‘zaro iqtisodiy, ishlab chiqarishga oid va tashkiliy hamkorlikni 
kengaytirishga moslashish jarayonlari sifatida ifodalanadi. Mos ravishda, 
aks 
integratsiya 
(
dezintegratsiya
) tushunchasi – umumiyning qismlarga ajratilishi va 
tub mohiyatni tashkil qilgan tashkilotlar tarkibidagi aloqadorlik to‘liq 
yo‘qotilishini ifodalaydi.
Bu holda bir – biri bilan o‘zaro chambarchas bog‘liqlikka ega bo‘lgan 
markazlashtirish va aks markazlashtirish jarayonlari bozor munosabatlari 
asoslaridan birini tashkil qiladi.
Yirik va ierarxik (boshqarishning ko‘p bosqichli tuzilmasi) tavsifga ega 
bo‘lgan tuzilmalarning aks markazlashtirilishi
bu bozor munosabatlari 
sharoitida keng ko‘lamda markazlashtirilgan, davlat ishtirokidagi turli shaklli 
birlashmalardan voz kechib aksiyadorlik jamiyatlari, trestlar shakllanishi 
hisoblanadi. Yangicha shart–sharoitlarda bu ko‘rinishdagi ierarxik
tuzilmalarning ba’zi MDH davlatlarida, masalan, Rossiyada saqlanib qolinishi, 
qator sabablar bilan belgilanadi: jumladan, davlat tomonidan (federal miqyosda, 
federatsiya ob’yektlari, mahalliy boshqaruv organlari miqyosida) beriladigan 

---

90 
buyurtmalarning katta hajmliligi egaligi; qurilish alohida sohalarining murakkab 
tavsifga egaligi qayd etib o‘tiladi; bu ko‘rinishdagi tizimlar birlamchi qurilish 
korxonalarining ish bilan nisbatan to‘liq ta’minlanishi va resurslar bilan 
ta’minlashni tashkil qilish imkoniyatini beradi, shuningdek ular tomonidan 
bajariladigan qator funksiyalar alohida ko‘rinishdagi, katta bo‘lmagan 
korxonalar tomonidan bajarilishi mumkin emas. 
Bunda ijrochilarning vaziyatdan kelib chiqib bevosita tashabbuskorligi va 
manfaatdorligi susayishi qayd qilinadi. Shuning uchun noana’anaviy 
tuzilmalarni shakllantirish afzalroq. Masalan, yuzaga keltirish mumkin bo‘lgan 
variantlardan biri – eski tashkil qilish tizimini, ya’ni barcha boshqariadigan 
bo‘linmalar faoliyatlarini ierarxik tavsifda muvofiqlashtiradigan birlashtiruvchi 
tizimni birlamchi kenja bo‘linmalar o‘rnida barcha huquqlarga ega mustaqil 
yuridik shaxs maqomidagi boshqaruv birliklarini yaratish. Ushbu jarayon 
O‘zRda Qurilish vazirliklarini (Qurilish vazirligi, Qishloq xo‘jaligi qurilish 
vazirligi, Maxsus montaj qurilish Vazirligi va sh.k), Bosh Boshqarmalarini 
(Toshkent shahri Bosh qurilish Boshqarmasi, Irrigatsiya va sho‘ro xo‘jaliklari 
qurilishi Bosh Boshqarmasi va sh.k.), Assotsiatsiyalari (O‘rta Osiyo transport 
qurilishi va sh.k.) yopilishiga olib kelgan. Shu bilan birga, qisman aks 
markazlashtirish hisobiga, boshqaruvning bir necha pog‘onaliligini saqlagan 
holda, katta firma imkoniyatlari bilan birga, kichik korxonalar mol-mulkini 
birlashtirishga muvaffaq ham bo‘lingan (“O‘zbekiston avtomobil yo‘llari”). 
Aks markazlashtirilgan (detsentrilizatsion) qurilish trestlari
. Qayta isloh 
qilish davrida asosiy tashkiliy tuzilma trestlardan tashkil topib, uning tarkibida 
bir necha qurilish boshqarmalari faoliyat olib boradi. Davlat trestni buyurtmalar 
bilan ta’minlaydi, shuningdek moliyalashtiradi, moddiy–texnik resurslar bilan 
ta’minlaydi; uning tarkibida rejalashtirish ko‘rsatkichlari o‘rnatiladi va 
jumladan, oylik maosh fondi tashkil qilinadi. Trest buyurtmachilar va 
subpudratchilar bilan shartnomalar tuzishi, har bir qurilish boshqarmalari 

---

91 
bo‘yicha topshiriqlarni taqsimlashi, resurslarni uzatishi va topshiriqlarning 
bajarilishini nazorat qilishi belgilanadi. Boshqaruv topshiriqlarning faqat tezkor 
bajarilishida o‘z ta’sirini ko‘rsatishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti 
munosabatlariga o‘tish bilan vaziyat murakkablashgan, bunda moddiy – texnik 
resurslar bilan ta’minlash bevosita qurilish boshqarmalari tomonidan amalga 
oshirilishi nazarda tutilib, aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirilgan trestlarning 
roli esa – sezilarli darajada susayib ketishi va ayrim hollarda qisman nol 
qiymatga tenglashishi kuzatiladi. Kenja bo‘linmalar mustaqil ish faoliyati 
yuritishlari va aksiyadorlik jamiyatlaridan (sobiq trestlar) deyarli erkin ish olib 
borishlari yuridik huquq va majburiyatlarga ega emas. Shu bilan bir vaqtda, 
aksiyadorlik jamiyatlari (AJ) ular uchun ma’lum majburiyatlarni (soliqlar, 
moliyaviy javobgarlik va h.k.) o‘z zimmasiga olishlari kuzatiladi. Bu 
ko‘rinishdagi vaziyat kenja bo‘linmalar asosida, mustaqil – OAJ, YoAJ va 
boshqa shakllardagi yuridik maqomga ega tashkilotlarning tashkil qilinishi yo‘li 
bilan aksiyadorlik jamiyatlarini qayta tashkil qilish zaruratini yuzaga keltirgan. 
Aks markazlashtirish variantlaridan biri –aksiyadorlik jamiyatlari (sobiq 
trestlar) tarkibidan tuzilmaga oid kenja bo‘linmalar (qurilish boshqarmalari) 
asosida mustaqil tarzdagi yuridik shaxs maqomidagi bo‘limlarning ajratib 
chiqarilishi hisoblanadi, o‘z navbatida ularga turli huquqiy maqom beriladi. 
Bunda ajralib chiqish turli xil variantlarda amalga oshirilib, asosiy tashkilotga 
iqtisodiy yoki ma’muriy bog‘langanlik darajasi saqlab qolinishi yoki 
saqlanmasligi kuzatiladi.
Shunday qilib, masalan, 3.9-rasmda keltirilgan sxemadagi tuzilmaga ega 
bo‘lgan, sobiq Moskvaturarjoyqurilish
 
(
Mosjilstroy
) tresti №5-QB YoAJ MJS 
ga qayta o‘zgartirilgan. Xususiylashtirish bilan bog‘liq tarzda, tuzilma tarkibi 
o‘zgartirilgan, shuningdek funksiyalar va apparat son miqdorida o‘zgartirishlar 
amalga oshirilgan, bu holat 3.12-rasmda aks ettirilgan. Jumladan, ishchilar soni
30%ga oshirilib, bunda xizmat ko‘rsatuvchilar va ishchilar o‘rtasidagi nisbat 1:3 

---

92 
dan 1:4,6 ga qisqarishi qayd qilinadi. Solishtirma oylik ish haqi xususiy ish 
kuchi hisobiga bajariladigan qurilish-montaj ishlari qiymatining 7-9% qismini 
tashkil qiladi (avvalgi variantga solishtirganda, bu qiymat 17%ni tashkil 
qilgan). Oylik ish haqi qiymati ulushi rivojlangan industrial mamlakatlarda 
qaror topgan darajaga mos kelmaydi va bu hol hozirgi kunga qadar saqlanib 
qolgan davlat (qarab chiqilgan holda mahalliy) miqyosidagi boshqaruv 
elementlari saqlanib qolgani bilan izohlanadi.
Boshqaruv rahbariyati tarkibida boshliqdan tashqari, bosh muhandis va 
boshliqning o‘rinbosari bo‘ladi. Shu bilan birga apparat qisqartirilgan va 
rejalashtirish bo‘limi tugatilgan, ishlab chiqarish – texnologik bo‘lim (
IChTB
) 
xodimlari tarkibiga ko‘ra o‘zgarishsiz, biroq ishchilarning funksiyalarida 
o‘zgartirishlar joriy qilingan. Uning tarkibini uchta smeta tuzuvchi, jamlash 
ishlari bo‘yicha muhandis va shartnomalar bilan shug‘ullanadigan xodim tashkil 
qiladi. Ammo ta’minot apparati tarkibi kengaytirilgan bo‘lib, unga ta’minot 
bo‘yicha muhandis, buyurtmalar berilishi va bajarilishini nazorat qiluvchi 
dispetcher, undan tashqari omborchi kiritilgan. Joylarda uchastkalarga 
(birlashma) birlashgan uch nafar texnik xodim ish olib borishi, ular ta’minotni 
o‘z vaqtida ta’minlashlari belgilanadi. Hisobxona tarkibida ham 5 kishi o‘rniga 
8 kishi ishlashi rejalashtirilgan. Mehnat bo‘yicha muhandis va 
me’yorlashtiruvchi o‘rniga bitta me’yorlashtiruvchi joriy qilingan bo‘lib, uning 
majburiyatlariga oylik maoshni hisob – kitob qilishda tabel hisobotini yuritish 
kiradi. Bosh mexanik bo‘limida undan tashqari, uchastka mexanigi, energetik va 
ishlab chiqarish ishlari loyiha (IBL) muhandisi o‘rni joriy qilingan. 
 
Boshqa holda, «
Santexmontaj – 62 tresti
» YoAJ ga yangi yuridik maqom 
berilishida (QB ga o‘xshash tarzda – Boshliq ishlari boshqaruvi – BIB) 
mas’uliyati cheklangan jamiyat (MChJ) shaklida, unga asosiy kompaniya bilan 
faqat o‘zaro manfaatdorlik asosida munosabatlarini ixtiyoriy tartibda tuzish 
huquqi berilishi belgilanadi.

---

93