Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

 
11.6-rasm. Mahsulot qiymati tarkibi 
 
1
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyеvning Oliy Majlisning Sеnati va Qonunchilik palatasiga 
Murojaatnomasi (24.01.2020) Xalq so‘zi gazеtasi, 2020 yil 25 yanvar. 

---

342 
Yalpi foyda miqdoriga ta’sir ko‘rsatuvchi yana bir muhim omil – korxona o‘z 
mahsulotlarini sotishi mumkin bo‘lgan narx darajasidir. Uni to‘g‘ri tushunish 
uchun biz mahsulot narxi, qiymati va tannarxi o‘rtasidagi nisbatning beshta asosiy 
holatini ajratib ko‘rsatish mumkin (11.7-rasm). 
N
5 
N
4 
Qiymat N
3
N
2 
N
1 
11.7-rasm. Tovar qiymati va narxining nisbati 
 
Rasmdan ko‘rinadiki, birinchi holatda narx mahsulotlar tannarxidan past 
darajada o‘rnatilib (N
1
daraja), buning natijasida ular zarariga sotilishi mumkin. 
Ikkinchi holatda narxning N
2
darajada o‘rnatilishi mahsulotni sotishdan olingan pul 
tushumining korxona xarajatlariga teng kelishi, ya’ni ishlab chiqarishning faqat 
o‘zini-o‘zi qoplashi ta’minlanishi mumkin. Uchinchi holatdagi N
3
narx darajasi 
tannarxdan yuqori, biroq qiymatdan past bo‘lib, bunda korxona foydasi tovarda 
mujassamlashgan foyda miqdoridan kam bo‘ladi. To‘rtinchi holatdagi N
4
narx 
darajasi qiymat miqdoriga teng bo‘lib, korxona tovarda mujassamlashgan barcha 
foydani oladi. Va nihoyat, beshinchi holatdagi N
5
narx darajasini o‘rnatish 
korxonaga tovar qiymatidan ko‘proq pul daromadi olish imkonini beradi. Buni 
yuqorida keltirilgan misoldagi «A» mahsulot qiymati va narxi orqali aniqroq 
ifodalash mumkin: N
1
= 500 so‘m; N
2
= 600 so‘m; N
3
= 800 so‘m; N
4
= 1000 
so‘m; N
5
= 1200 so‘m. 
Mana shu o‘rnatilgan yoki shakllangan narx va korxona sarflagan tannarx 
o‘rtasidagi farq yalpi foyda sifatida namoyon bo‘ladi va vo‘shimcha mahsulotni 
ifodalaydi. Demak, shakllangan yalpi foyda qo‘shimcha mahsulotning namoyon 
bo‘lish shaklidir. Korxona yalpi foydasining taqsimlanishi bilish ham masalani 
to‘g‘ri tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi (11.8-rasm).
Rasmdan ko‘rinadiki, eng avvalo yalpi foydadan boshqa iqtisodiy 
subyektlarga turli to‘lovlar amalga oshiriladi. Bu to‘lovlarga boshqalarning yer va 
Foyda 
Tannarx 

---

343 
binolaridan foydalanganlik uchun ijara haqi, qarzga olingan pul mablag‘lari uchun 
to‘lanadigan foizni kiritish mumkin. Bundan tashqari, korxonalar davlat va 
mahalliy hokimiyat organlari budjetiga o‘rnatilgan tartibda soliqlar to‘laydilar, 
turli hayriya va boshqa fondlarga mablag‘lar kiritadilar. Yalpi foydaning ushbu 
to‘lovlardan qolgan qismi korxona sof foydasini tashkil etadi. U korxonaning 
ishlab chiqarish va ijtimoiy ehtiyojlariga, shuningdek, jamg‘arish (ishlab 
chiqarishni kengaytirish)ga, atrof-muhit muhofazasi, xodimlarni tayyorlash va 
qayta tayyorlash va boshqa maqsadlarga sarflanadi.