Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

X - M = X_n = Y - (S+I+G)
eksport import sof eksport YaIM absorbsiya
Absorbsiya - yalpi ichki mahsulotning mazkur mamlakatdagi uy
xo‘jaliklari, korxonalar va davlatga realizatsiya qilinadigan qismi.
Importga to‘lovlar eksportdan olingan daromaddan ortiqcha bo‘lsa, bu mamlakatning joriy operatsiyalar bo‘yicha balansi taqchilligini bildiradi. Bu taqchillik chet el qarzlari yordamida, yoki aktivlarning bir qismini chet elliklarga sotish yo‘li bilan moliyalashtiriladi va bu kapital harakati hisobida aks etadi.
Eksportdan olinadigan daromad importga sarflardan ortiq bo‘lsa joriy operatsiyalar hisobi ijobiy qoldiqqa ega bo‘ladi.
Kapital harakati hisobida aktivlar bilan amalga oshiriladigan barcha xalqaro bitimlar o‘z ifodasini topadi. Bular chet elliklarga aksiyalar, obligatsiyalar, ko‘chmas mulk va h.k. sotishdan olinadigan daromadlar hamda chet eldan aktivlar sotib olish natijasida vujudga keladigan sarf xarajatlar.
Kapital harakati Aktivlar sotishdan Chetdan aktivlar sotib
= _
balansi tushumlar olishga sarflar
Chet el aktivlarini sotish chet el valyutalari zaxiralarini ko‘paytiradi, ularni sotib olish esa valyutalari zaxiralarini kamaytiradi. Kapital harakati hisobi ham taqchillikka va ijobiy qoldiqqa ega bo‘ladi.
To‘lov balansining taqchilligi Markaziy bank rasmiy zaxiralarini qisqartirish hisobiga moliyalashtirilishi mumkin. Rasmiy zaxiralarning asosiylari quyidagilar: - chet el valyutalari;

• 
  oltin;
  
• 
  mamlakatning XVFdagi kredit ulushi;
  
• 
  qarz olishning maxsus huquqi (SDR) va h.k.
  

Balans taqchilligi rasmiy zaxiralar hisobiga moliyalashtirilganda ichki bozorda chet el valyutalari taklifi ortadi, milliy valyutalar taklifi esa nisbatan kamayadi va uning ayirboshlash kursi nisbatan o‘sib milliy iqtisodiyotga inqirozli ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, to‘lov balansining aktiv qoldig‘i Markaziy bank rasmiy valyuta ehtiyojlarining o‘sishi bilan birga borganda ichki bozorda chet el valyutalari taklifini kamaytiradi, milliy valyuta taklifi esa nisbatan ortadi va uning ayirboshlash kursi pasayib, iqtisodiyotga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Markaziy bank tomonidan chet el valyutalarining bunday sotilishi va sotib olinishi rasmiy zaxiralar bo‘yicha operatsiyalar deyiladi. Bu operatsiyalar Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari bilan bir xil emas. Rasmiy zaxiralar bo‘yicha operatsiyalar natijasida joriy hisobdagi qoldiq summasi, kapital harakati hisobi va zaxiralar miqdorining o‘zgarishi nolni tashkil qilishi zarur.
Mamlakat uzoq davr davomida joriy operatsiyalar bo‘yicha taqchillikni bartaraf qilishni kechiktirishi va o‘zining rasmiy valyuta zaxiralarini to‘liq sarflashi natijasida to‘lov balansi inqirozi kelib chiqadi. Mamlakat tashqi qarzlarni to‘lash holatida bo‘lmaganligi sababli, chet eldan kredit olish imkoniyatidan mahrum bo‘ladi.
Iqtisodiyot subyektlarining davlat va Markaziy bank siyosatiga ishonchsizligi to‘lov balansi inqirozini chuqurlashtiruvchi omil hisoblanadi. Milliy valyuta qadrsizlanishining kutilishi chet el valyutalariga chayqovchilikka qaratilgan talabni rag‘batlantiradi. Bu Markaziy bankning milliy valyuta qadrsizlanishining oldini olishga qaratilgan harakatini ancha qiyinlashtiradi, chunki uning rasmiy valyuta zaxiralari bir vaqtda to‘lov balansining taqchilligini moliyalashtirish va chet el valyutalariga o‘sib boruvchi chayqovchilik talabini qondirish uchun yetarli bo‘lmay qoladi. Bunday holda valyutalarning «xufyona bozori» vujudga kelib, rivojlana boshlaydi.