Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti

2.2 «Yashasin Muxtoriyatli Turkiston»[9]
Miting qatnashchilari Sho‘ro hukumatiga nisbatan ham o‘z munosabatlarini bildirdilar. «Ulug‘ Turkiston» gazetasi tarqatgan xabarlarga qaraganda mitingda hozir bo‘lganlar «Xalq komissarlari sho‘rosining «Davlat dumasini tarqatib yuborish to‘g‘risida»gi buyrug‘ini «… bugungi kunda mutlaqo mumkin bo‘lmagan hodisa» deb qoralaganlar. Chunki: «300 ming kishi nomidan demokratik yo‘l bilan to‘rt bosqichli saylov haqidagi qonunga muvofiq saylangan Toshkent Dumasi a’zolari o‘rniga 700-800 askar va ishchilar Aleksandrov parkida saylagan 4-5 komissar bilan almashtirilgan xolos.»[10]
Xullas, Toshkentda 6 dekabrda tashkil etilgan miting Turkiston muxtoriyatini himoya qilish bayrog‘i ostida o‘tdi va mehnatkashlar ommasining faolligini oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Turkiston muxtoriyatini qo‘llab-quvvatlash va unga hayrihohlik harakatlari o‘lka shahar va qishloqlarida ham bo‘ldi. Bu haqda o‘z vaqtida Turkiston o‘lkasida chiqadigan ommaviy axborot vositalari keng ma’lumotlar berdilar.
1917 yil 1 dekabrida Namangan uyezdida 10 mingga qadar kishi qatnashgan ommaviy xalq namoyishi bo‘ldi. Unda namoyish qatnashchilari «Yashasun Muxtoriyatli Turkiston va uning hukumati!» degan shiorlar yozilgan da’vatlarini ko‘tarib bordilar.
Bunday harakatlar 6 dekabrda Andijon uyezdi Jalolobod rayoniga qarashli Xonobod qishlog‘ida ham bo‘ldi. Bu yerda bo‘lgan bir necha ming kishilik namoyish qatnashchilari Fozilmon ota mozoridan to bozor joyga qadar yig‘ilib turdi. Abdulla Eshon va Huseyn Validi namoyishchilar oldida so‘zga chiqib xalqqa Muxtoriyatning tashkil etilishi va uning maqsadlari haqida gapirib berdilar. Namoyish qatnashchilari Turkiston Muxtoriyatini moddiy tomondan qo‘llab-quvvatlash maqsadida 500 so‘m mablag‘ to‘plagan edilar[11].
Turkiston o‘lkasi xalqlarining muxtoriyat uchun kurashi tarixida ayniqsa 1917 yil 13 dekabrda Toshkent shahrida sodir etilgan qonli fojealar ayniqsa ayanchli va dahshatli iz qoldirdi, mustamlakachi Sho‘rolar hukumatining asl jallodlik va qonxo‘rlik qiyofasini ochib tashladi. Chunki xuddi shu kuni Toshkent shahar Sho‘rosining buyrug‘i bilan qizil gvardiyachi askarlar muxtoriyat talab qilib chiqqan Toshkent shahar musulmon aholisini beayov qirg‘in qildi, gunohsiz aholining qutlug‘ qonlari shahar ko‘chalarida ariqdek oqdi. Turkiston xalqlarining istiqlolchilik harakati tarixida bu kunning o‘rni katta ekanligiga e’tibor berib, 1959 yil 17 iyulda AQSH kongressi mazlum xalqlar haftaligini o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilganda, 13 dekabrni Turkiston kuni deb belgiladi.
1917 yil 6 dekabrda Toshkentning Eski Juva masjidida bo‘lgan mitingda 13 dekabrda navbatdagi mitingni o‘tkazishga qaror qilingan edi. Bu kun musulmonlar uchun muqaddas-Mavludi sharif bayram kuni edi. Turkiston muxtoriyatining muvaqqat hukumati 13 dekabrni «Turkiston muxtoriyatining milliy jamg‘armasiga pul yig‘ish kuni» deb e’lon qildi va to‘planadigan mablag‘ni mustaqillik va ozodlikni mustahkamlashga xizmat qilajagini bildirdi.
Muxtor hukumat a’zolaridan M.Tinishboyev, S.Gersfeld, I.Shoahmedov, A.O‘razayev va boshqalar imzo chekkan «Murojaatnoma»da Turkiston o‘lkasi musulmonlarining favqulodda bo‘lib o‘tgan IV qurultoyining qisqacha ish yakunlari, Muxtor hukumat oldida turgan vazifalardan tashqari Turkiston o‘lkasi xalqlariga qaratilgan chaqiriqlar ham bor edi. Bu chaqiriqda biz quyidagilarni o‘qiymiz: «Turkistonning barcha fuqarolari-musulmonlar, ruslar, yahudiylar, ishchilar, askarlar va dehqonlar, o‘lkada yashab turgan barcha elatlar va xalqlar, shahar va zemstvo boshqarmalari, siyosiy, ijtimoiy va kasaba uyushmalari, barcha davlat, jamoat va xususy muassasalar, Turkiston xalq hokimiyati atrofida birlashib, uning zimmasiga yuklangan vazifalarni hayotga joriy etishda ko‘mak berishga chaqiradi. Ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan darajada vahimali urushlar guldiragi ostida butun jahonga o‘t ketay deb turgan bir mahalda dunyo xalqlari o‘z ozodliklariga zamin yaratadilar. Inson qoni bilan to‘yingan yer ko‘klarga qarab oh chekadi va horigan inson kuchsizlanib qonli qilichini quyi soladi. Odamzodning aqlsizligi ilohiy ong oldida tan beradi va shunday kun yaqinlashadirki, butun yer yuzida tinchlik barqaror bo‘lib dunyo xalqlari mavjud kuch ila buzilgan hayotni qayta barpo etishga kirishadilar… Mana endi, zanjirlardan xalos bo‘lgan Turkiston o‘z yeriga o‘zi xo‘jayin bo‘lib, tarixini o‘z yaratajak vaqti keldi. Bizlarning oldimizga qo‘yilgan masalalarni nihoyatda ma’suliyatli va ulug‘vorligini anglagan holda, o‘z ishimizning haqligiga juda chuqur ishongan holda biz Ollohu taolodan o‘z mehnatlarimizga rivoj so‘raymiz va ishga kirishamiz»[12].
Xuddi shu kunlarda Toshkent shahar sho‘rosiga Eski shahar aholisidan miting va namoyish o‘tkazishni so‘rab ariza beriladi. Toshkent shahar sho‘rosi arizani ijobiy hal qiladi va Eski shaharda miting va namoyish o‘tkazilishiga ruxsat beriladi. Ammo yangi shaharda bunday tadbirlarga ijozat etilmaydi.
Miting 13 dekabrda Shayxontohur masjidi oldida soat 12 00 da boshlandi. Ko‘p ming kishilik mazkur mitingda turli siyosiy-partiyalarning rahbarlari va Sho‘rolar Xalq komissarlari qo‘mitalari a’zolari qatnashdilar. Har qancha ta’qiqlarga qaramasdan miting va namoyishda musulmonlardan tashqari ruslar, armaniylar, yahudiylar, xullas bolshovoylardan boshqa barcha ijtimoiy-siyosiy guruhlarning vakillari ishtirok etdilar.
Jadidchilik harakatining atoqli va yirik vakillaridan biri Munavvarqori Abdurashidxonov mitingni ochar ekan, yig‘ilganlarni muborak bayram ayyomi bilan tabriklaydi. Mitingda Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov va Sadriddin Maxdumlar kotiblikka saylandilar. Bu yerda hozir bo‘lgan islom ulamolari Qur’oni Karimdan suralar o‘qiydilar. Turli siyosiy va ijtimoiy tashkilotlarning vakillari mitingda so‘zga chiqib mehnatkash ommaning muxtoriyat uchun kurashga chaqirdilar, ular o‘zlarini Xalq komissarlari atab xalq manfaatiga, millat manfaatiga qarshi bo‘lgan bolshovoylarni, keskin tanqid qildilar. Mitingda otashin nutq so‘zlagan bunday shaxslar Munavvarqori Abdurashidxonovdan tashqari Said /anixon, Sherali Lyapin, Mullo Odil muftiy va boshqalar edilar. Rus fuqarolari nomidan mitingda doktor Shorts faol qatnashdi va u miting vakilligiga saylandi. Qora kuchlar har doim ommaviy xalq harakati uyushgan mazmun kasb etib, rivojlanib borayotgan paytda uni barbod qilish va payini qirqish maqsadida ayg‘oqchilarni ishga soladilar va g‘alamislik kabi ishlarni amalga oshiradilar. Bu safar ham xuddi shunday bo‘ldi. Shayxontohur masjidi maydonida miting qizib turgan bir paytda bir guruh ayg‘oqchilar shumlik niyatida to‘planganlarga qamoqxonaga borib sobiq muvaqqat hukumat a’zolaridan komissar G.I.Dorrer va boshqalarni tezlik bilan ozod qilish va so‘ngra hokimiyatni qo‘lga olish kerak, degan taklifni ilgari surdilar. Qoni qaynab turgan bir guruh miting qatnashchilariga bu chaqiriq o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Ular darhol umumiy ommadan ajralib, O‘rda ko‘prigidan o‘tib yangi shaharga-qamoqxona tomon yurdilar. Ana shu tariqa ayg‘oqchilarning ig‘vogarlik harakati tufayli birinchidan, umumxalq yagona ommaviy mitingi ikkiga bo‘linib ketdi va kuchsizlandi. Ikkinchidan esa uyushgan, ongli va maqsadli kurash usuli o‘rniga olomon kurashi, stixiyali boshboshdoqlik kurashi yo‘liga o‘tildi. Bunday kurash usuli bolshevoylar bosh bo‘lgan Toshkent sho‘rolar hukumatiga qo‘l kelar edi, ular bu ig‘vogarlik va boshboshdoqlik harkatidan o‘zlarining razil maqsadlarida bahona sifatida foydalanishlari mumkin edi. Shunday bo‘ldi ham. Buni voqyealarning so‘ngi rivojlanib borishi ochiq-oydin ko‘rsatdi.
Yangi shahar tomon namoyishchilarning bir guruhi shahar soqchilari boshlig‘i Gurovichni garovga qo‘lga oldilar. So‘ngra ular qamoqxonaga tomon yurib Muvaqqat hukumat a’zolarini ozod etishni talab qildilar. Qamoqxonadan Dorrer va Ivanov ozod etildilar. Namoyishchilar ularni avtomobilga o‘tqazib Kaufman bog‘i (Hozirgi Amir Temur hiyoboni) tomon yurdilar. Qizil gvardiyachilar mashinani to‘xtatmoqchi bo‘lganlarida yana ig‘vogarlik bilan olomon ichidan o‘q otila boshladi. Bu askarlarga javob o‘ti ochishga bahona bo‘ldi. Dastlab miltiqlardan so‘ngra pulemyotlardan bebosh olomon namoyishchilari to‘dasi ustiga do‘ldek o‘q yog‘dirildi. Ana shu to‘s-to‘polonda Eski shaharlik musulmonlardan 16 kishi qurbon bo‘ldi. Bolshovoylar Dorrer va Ivanovni qo‘lga olib otib tashladilar. Mazkur fojea munosabati bilan Turkiston muxtoriyati rahbariyati xalqqa qarata murojaat qildilar.
Unda bunday deyilgan edi: «Biz Xalq Majlisi va Turkiston muxtoriyati Muvaqqat hukumatining a’zolari chin yurakdan taassuf bildiramiz va turkistonlik musulmonlarning ezgu his-tuyg‘ularini haqoratlovchi bu voqyealarga qarshi chiqamiz. Ana shu munosabat bilan bizlar mamlakatda tartib va osoyishtalik o‘rnatilishi uchun zaruriy choralar ko‘rilishi yo‘lida barcha kuchlarimizni ishga solamiz. Hozircha esa Turkiston xalqidan sobitlik va xotirjamlik ko‘rsatishlarini so‘raymiz. Bu eng og‘ir kunlarda musulmonlarning tinchlikni saqlab qolishlari nihoyatda zarurdir.»[13]
Qonli fojea sodir etilgan zahotiyoq Toshkentdan Petrogradga Xalq Komissarlari Sho‘rosiga quyidagi mazmunda telegramma jo‘natiladi: «Qo‘qonda reaksion burjuaziya tomonidan tayyorlangan musulmonlar qurultoyi Turkiston muxtoriyatini e’lon qildi, endi vujudga kelgan muxtoriyat hukumati Turkiston proletar ommasi tomonidan tan olingani holda, bor kuchi bilan o‘lkaning ayrim shaharlarida muxtoriyatni e’lon qilishga tayyorlanmoqda. Shu yil 13 dekabrda Muhammad payg‘ambar (alayhissalom) tug‘ilgan kunda Toshkentda muxtoriyat e’lon qilindi». Mazkur telegrammaga javoban Petrograddan «Joylarda hokimiyat siz, o‘zingiz, demak, siz o‘zingiz buyruqlarni ishlab chiqing» degan mazmunda telegramma Toshkentga jo‘natildi.
Ana shundan so‘ng, Turkiston Xalq Komissarlar Sho‘rosi Muxtoriyat masalasida maxsus qaror qabul qildi va Ijroiya Qo‘mita tasdiqladi. Mazkur qaror deyarlik bolshovoylarning nashriga aylanib qolgan «Nasha gazeta»da e’lon qilindi. Unda jumladan bunday deyilgan: «Turkiston Ta’sis qurultoyi chaqiriladi. Faqat uning o‘zigina Turkiston o‘lkasi Muxtoriyatini e’lon qilishga haqlidir». Bizningcha bu qaror ortiqcha izohga muhtoj emas. Bolshovoylar Turkiston musulmonlarining favqulodda chaqirilgan IV qurultoyi tomonidan e’lon qilingan Turkiston Muxtoriyatini tan olmadilar. Ular Turkiston o‘lkasi Ta’sis majlisini o‘z tashabbuslari bilan chaqirib o‘zlariga ma’qul va o‘zlariga yoqadigan muxtoriyatni kelajakda tashkil etishni rejalashtirgan edilar. Oqibatda shunday bo‘ldi ham.
Shu narsaga alohida e’tibor berish joizki, Turkiston o‘lkasidagi siyosiy guruxlarning Turkiston Muxtoriyatiga bo‘lgan munosabati turlicha bo‘ldi. Bu tabiiydir, albatta. Bolshovoylarning Turkiston Muxtoriyatiga salbiy munosabati yuqorida ta’kidlandi. Buning ajablanarli joyi yo‘q. Chunki mustamlaka o‘lkasi bo‘lgan Turkistonda hokimiyatni hech kim bilan bo‘lishmasdan yolg‘iz o‘z qo‘liga olishga intilayotgan bolshovoylarni bu borada pozitsiyasini to‘g‘ri tushunsa bo‘ladi.
Fevral burjua-demokratik inqilobidan so‘ng Turkistonda qaror topgan muvaqqat hukumatning Turkiston qo‘mitasi, kadetlar, eserlar va mensheviklar partiyalarining vakillari Turkiston o‘lkasi xalqlariga muxtoriyat huquqi berilishi tarafdori bo‘lgan. Ammo eng afsuslanadigan va nadomad chekadigan joyi shundaki, Turkiston muxtoriyati masalasida tub yerli musulmon xalqlarning istiqlolchilik harakati fidoyilari saflarida muvaffaqiyat va yutuqning eng zarur sharti-o‘zaro birlik, hamdardlik va hamkorlik bo‘lmadi. Taqqoslash ma’nosida quyida harakterli bir misolni keltirish ibratli saboqdir. Turkiston eserlari 1918 yilning 8-10 yanvarida bo‘lib o‘tgan ikkinchi qurultoylarida Turkiston muxtoriyatining muvaqqat hukumatini qo‘llab-quvvatlabgina qolmadilar, hatto majlisiga o‘z vakillari Skomoroxovni yuborishga qaror qildilar. Mahalliy musulmonlar vakillari bo‘lgan «Sho‘roi Ulamo»chilar esa har galgidek bu safar ham Toshkentdagi Jome’ masjidi maydonidagi miting davomida Turkiston umummusulmonlarining yagona jabhasini bo‘lib yuborish yo‘lidan bordilar. Bu quyidagi hollarda o‘z aks-sadosini topdi. Jome’ masjididagi mitingda ulamochilarning vakillari so‘zga chiqib muvaqqat hukumatni tanqid qildilar, «…ular shu vaqtgacha bizning mafaatimiz uchun hech narsa qilolgani yo‘q», dedilar va uni qo‘llashdan bosh tortdilar. Bu oddiy xalq ommasini gangitib boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yar edi. Chunki Turkiston Muxtoriyati va uning hukumati muvaqqat hukumatni himoya qilayotgan edi. «Ulug‘ Turkiston» gazetasi muhbirining qayd etishicha ulamochilarning tutgan yo‘li musulmonlar o‘rtasida keng tarqalib fikrlarning bo‘linishiga sabab bo‘lgan. Ularning ba’zilari hayron bo‘lib: «bu qanaqasi?! Avvaliga «Ulamo» bizni Muxtoriyat uchun qasamyod qildirdi, endi esa qarshi bo‘lishga chaqiryaptimi?» Darvoqye mazkur mitingda bunda-buyon Toshkentda alohida muxtoriyat e’lon qilinib, uning nomidan ish ko‘rilishiga qaror qilinadi[14]. Bu voqyea keng jamoatchilik o‘rtasida parokandalikka sabab bo‘ldi. Hatto «Ulamo»chilar safida ham tushunmovchiliklarni keltirib chiqardi. Jumladan Toshkent «Ulamo»chilarning Turkiston Muxtoriyatini tan olmasdan o‘zlariga boshqa bir «Toshkent ulamosi jumhuriyati» deb ataluvchi muxtoriyatni tashkil etish borasidagi xabar Farg‘onalik ulamochilar qulog‘iga yetib borgach, ular to‘planishib darhol bu masalani muhokama qildilar. Toshkentlik ulamochilarning bunday hatti-harakatidan norozi bo‘lgan Farg‘onaliklar yagona bir fikrga kelishib Toshkent «Sho‘roi Ulamo»siga murojaat etdilar. Bu murojaat nomani Toshkentga qo‘qonlik ulamochi Mulla Kamol Qozi va marg‘ilonlik domullo Qosimxon qozi olib kelgan edi. Murojaatnomada Farg‘onalik Ulamochilar o‘z maslakdoshlarining umumturkiston ittifoqidan ajralmaslikka da’vat etdilar. Unda quyidagi jumlalarni o‘qiymiz: «Rus zolimlaridan xalos bo‘lmoqlik uchun Turkiston ahli va uning vakillari Muxtoriyat e’lon qildilar. Shunday muhim va ma’suliyatli vaziyatda biz ihtilof holatida bo‘lishimiz yaxshi emasdur. Muborak vatanimiz va dinimizni salomatligi ittifoq va ittihoddadur». Farg‘ona ulamochilari o‘z murojaatlarida «Hadis»dan musulmon ummati birligi to‘g‘risida aytilgan so‘zlarni namuna tariqasida keltirib umummusulmonlar birligini mustahkamlash va Turkiston muxtoriyati atofida yanada kuchliroq jipslashishga da’vat etdilar.
Turkiston muxtoriyatini himoya qilishda Qo‘qon shahrida o‘z ishini boshlagan musulmon ishchi, askar va dehqon depuptatlarining I favqulodda qurultoyi qabul qilgan qarorlarning ahamiyati katta bo‘ldi. Mazkur qurultoyda 200ga yaqin vakil qatnashdi: 93 kishi Farg‘ona viloyatidan, 40 kishi Samarqand viloyatidan, 30 kishi Sirdaryo viloyatidan, 5 kishi Kaspiyortidan, 4 kishi Buxorodan va hokazo. Qurultoy ishida turli gurux va tashkilotlarning vakillari qatnashdilar. «Musulmon mehnatkashlar»dan 100 kishiga yaqin, xizmatchi va dehqonlardan-10, musulmon askarlardan-16, ishchilardan-2, xususiy jamiyatlardan-5, viloyat sho‘rolaridan-1, sartarosh-1, talabalardan-6 kishi edi. Mazkur qurultoy o‘z tarkibiga ko‘ra uning mohiyati va xarakterini ochiq-oydin ifoda etsada bolshovoylar qurultoyni tan olmasliklari aniq edi. Lekin shunga qaramasdan, o‘z vaqtida «Ulug‘ Turkiston» gazetasi bu haqda shunday yozgan edi: «Bolshovoylar bunga qadar Qo‘qonda bo‘lg‘on 4-favqulodda musulmonlar s’yezdini boylar ila mullalar (burjuylar) qurultoyi deb qaradilar va shul bahona ila idorani muxtoriyat hukumatiga bermiylar edi. Endi bu bahonag‘a joy qolmag‘on bo‘lsa kerak. Chunki hozir Turkiston muxtoriyati ishchi, dehqon va ular tarafidan buyuk bir miqdorda vakillar saylanib, muxtoriyat idorasi tamomila demokratiya asosina qo‘yildi. Bundan so‘ng bolshovoylar qanday bir bahona topib muxtoriyatga qarshi turalar ekan?»[15]
Turkiston muxtoriyatiga nisbatan munosabat Qo‘qonda ochilgan qurultoyninig bosh vazifasi hisoblanar edi. Musulmonlarning ishchi, askar va dehqon deputatlari I Qurultoyining ochilishini Turkiston Harbiy Sho‘rosi rahbari Orif Klevleyev, Qozon musulmonlari Harbiy Sho‘rosi vakili askar Ismat Ubaydullin, Kavkaz musulmonlaridan Piri Mursilzoda, Samarqand ishchi va askar deputatlari Sho‘rosi vakili Ponomarev, Qo‘qon uyezd komissari Akayev, Toshkent Harbiy Sho‘rosi a’zosi Sultonov, Qo‘qon shahar hokimi o‘rinbosari. O.Mahmudov va boshqalar qo‘llashdi. Qurultoyda Muvaqqat xalq majlisi nomidan Islom Shoahmedov va eserlarning vakili Miller nutq so‘zlab tabrikladilar.
Qurultoy ishtirokchilari 1917 yil 13 dekabrda Toshkentda bo‘lib o‘tgan xunrezlik va fojealar munosabati bilan qurbon bo‘lganlar xotirasini yodga oldilar va Qur’onu Karimdan tilovatlar o‘qidilar. Shundan so‘ng qurultoy hay’ati saylandi. Uning tarkibiga Abdulla Avloniy, Sanjar Asfandiyorov[16] va boshqalar kiritildi.
Kun tartibidagi bosh masala-Turkiston muxtoriyatiga munosabat, keskin bahs, munozaralar va tortishuvlar bilan bir necha kun Qurultoyda muhokama qilindi. Nihoyat qurultoy Turkiston muxtoriyati Muvaqqat hukumatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida qaror qabul qildi. Qurultoy qabul qilgan qarorda musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlari anjuman vakillarini Turkiston muxtoriyati muvaqqat hukumati tarkibiga kiritishni maqsadga muvofiq deb topdilar.
Qurultoyda Petrogradga, Xalq komissarlari sho‘rosi raisi V.I.Lenin nomiga telegramma yuborishga qaror qilindi. 1917 yil 27 dekabrda jo‘natilgan telegrammada bunday deyilgan edi: «Xalq Komissarlari sho‘rosi e’lon qilgan shiorlar Turkistonda joriy etilmoqda. Butun Turkiston xalqi ikkala qurultoyda Turkiston muxtoriyatini bir ovozdan e’lon qildi va Turkiston Ta’sis majlisiga o‘lkani boshqarishning so‘nggi shaklini ishlab chiqish taklif etildi. Barcha shahar va qishloqlarning turli tashkilotlari namoyishlar va qarorlarida muxtoriyatning e’lon qilinishini qo‘llab-quvvatlayaptilar. Saylangan Xalq Sho‘rosida ruslar va ovrupoliklar shahar va qishloq aholisining 2 foizini tashkil etsada, biz tomonimizdan 33 foiz o‘rin ajratilgan, xalqlarning urushga chek qo‘yilishi, anneksiya va kontributsiyasiz sulx tuzilishiga bir ovozdan qo‘shilamiz.
Musulmon proletariatining favqulodda Qurultoyi Xalq komissarlari Sho‘rosi tomonidan Turkiston muxtoriyatining mustahkamlanishi uchun haqiqiy choralar ko‘riladi, shu bilan xalqlarning o‘z huquqlarini o‘zlari belgilash to‘g‘risidagi shiorining qat’iyligi va bunga chin dildan intilayotganligini namoyish etadi, deb ishonadi. Turkiston musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlarining I- favqulodda qurultoyida qabul etilgan qarorlar haqida ma’lumot berib, sizlardan Rossiya demokratik respublikasining oliy hokimiyati sifatida Toshkent Xalq Komissarlari Sho‘rosiga hokimiyatni Turkiston muvaqqat hukumatiga topshirsh to‘g‘risida farmoyish berishingizni so‘raymiz. Bu bilan siz Turkistonni juda katta falokatga olib keluvchi anarxiya va qo‘sh hokimiyatchilikdan qutqargan bo‘lur edingiz»[17].
Mazkur telegrammaga 1918 yil 5-yanvarda sho‘rolar hukumatining millatlar ishlari bo‘yicha komissari I.V.Stalindan quyidagi mazmunda javob jo‘natiladi: «Toshkentdagi Sho‘ro komissariatini yo‘q etish haqida Petrogradga murojaat qilishning ehtiyoji yo‘q, agar komissariatni istamasangiz, uni kuch bilan yo‘qota olasiz.[18] Butunrossiya Ta’sis majlisiga Farg‘onadan saylangan eser Vadim Chaykinning Qo‘qonda tashkil topgan Muxtor jumhuriyatni saqlab qolishda yordam so‘rab o‘sha I.V.Stalinga telegraf orqali murojaatiga kelgan javobi ham xuddi shu telegramma ruhida yozilgan edi. Bu telegramma o‘z mohiyat-mazmuniga ko‘ra sho‘rolar hukumati zo‘rlikka tayanuvchi mustamlakachilik siyosatining yorqin ko‘rinishi edi. Chunki uning mazmuniga ko‘ra sho‘rolar Turkiston o‘lkasidagi tub yerli musulmon aholi istak-hohishi bilan hisoblashmas, o‘z taqdirini o‘zi belgilamoqchi bo‘lgan o‘lka xalqlarini sho‘rolar Rossiyasi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qon to‘kishga, urushga chorlar edi. Petrogradda o‘tirgan mustamlakachi bolshovoy korchalonlar bu urushda albatta g‘alaba qozonajaklarini yaxshi bilar edilar. Turkiston muxtoriyatida kuch yo‘q edi, u hali hokimiyat o‘laroq batamom shakllanib ulgurmagan edi.
Toshkent Sho‘rolar hukumati Turkiston muxtoriyati timsolida o‘zining asosiy raqibini ko‘rdi va uni yo‘q qilish uchun tayyorgarlikni boshlab yubordi. Buni Toshkentdagi Sho‘ro komissari bolshevik P.G.Poltoratskiyning musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlarining favqulodda I qurultoyida so‘zlagan nutqi mazmunidan ham payqab olish mumukin.
U bunday degan edi: «Biz kambag‘allarning muxtoriyatiga qarshi emasmiz, ammo biz boylarning muxtoriyatiga qarshimiz. Biz muxtoriyat uchun kurashar ekanmiz, burjuaziya qo‘lidagi hokimiyatni o‘zimiz uchun tortib olganimiz yo‘q, biz ishchi sinf va kambag‘allar uchun tortib oldik. Biz hokimiyatni rus burjuaziyasi qo‘liga topshirish uchun tortib olganimiz yo‘q. Hokimiyatni biz ishchi va askar deputatlari Sho‘rosi uchun oldik. Biz musulmon mehnatkashlarini o‘z tarafimizga qo‘shilishlari uchun ishlab keldik va ishlayveramiz»[19]. P.G.Poltoratskiyning nutqi munosabati bilan qurultoy qatnashchilari unga o‘z munosabatlarini bildirdilar. Jumladan, Mustafo CHo‘qayev shunday degan: «Biroq Poltoratskiyning so‘zlariga hech kim ishonmadi, chunki Turkistonda sovet hokimiyati asosga ega emasligi ochiq-ravshan bo‘ldi». Ushbu masalada maxsus qaror qabul qilindi. Mazkur qarorda quyidagilarni o‘qiymiz: «27 noyabrda bo‘lib o‘tgan umummusulmon s’yezdida Turkistonning muxtoriyat deb e’lon qilinishi munosabati bilan o‘lkada vujudga kelgan vaziyatni muhokama qilib, o‘lka qurultoyi shuni bayon qiladiki, bu qurultoy burjuaziya qurultoyi bo‘ldi, degan gaplarni ba’zi guruhlar tomonidan tarqalishi xaqiqatga to‘g‘ri kelmaydi, zero, 27 noyabrdagi qurultoy umummusulmonlar qurultoyi bo‘lib, unda butun aholi vakillari qatnashdi.
«Mazkur qurultoy mavjud Sho‘roga va Turkiston muxtoriyati hukumatiga to‘la ishonchdadir, uning tarkibi ishchi va dexqonlar manfaati uchun xizmat qiluvchi taraqqiyparvar ziyolilarimiz hamda diniy tarbiyachilarimiz-Qur’oni sharifni o‘rgatuvchi inqilobiy domlalarimizdan iborat». Ichki ishlarga aralashishlarni nomaqbul deb bilgan qurultoy «rus demokratlarini» «Sharq xalqlariga murojaatnoma»dagi shiorlarni amalda ko‘rsatish va ularga rioya etishga chaqiradi»[20].
Qurultoyda Turkiston muxtoriyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida qaror qabul qilingach P.G.Poltoratskiy va unga qo‘shilganlar guruhi qurultoyni tashlab chiqib ketdilar.
Bundan tashqari «Ulug‘ Turkiston» gazetasining yozishicha Yettisuv qirg‘izlari (qozoqlari) Milliy tashkilotinig ba’zi bir vakillari Turkiston muxtoriyatiga qo‘shilishni istamadilar va o‘z vakillarini Semipalatinskda o‘tishi mo‘ljallangan «Alash» firqasi qurultoyiga yuborishga qaror qildilar. Albatta Yettisuv musulmonlarining bo‘linishdan iborat tutgan bu yo‘li Turkiston muxtoriyati uchun kurash jabhasi kuchlarini kuchsizlantirdi. Bundan Toshkent sho‘rosidagi qizil saltanat mustamlakachi unsurlari ustalik bilan foydalandilar. Ular Turkiston muxtoriyatini tan olmasdan, o‘zlarining butun diqqat- e’tiborlarini uni yo‘qotishga qaratdilar. Toshknet sho‘rolari o‘z tashviqot-targ‘ibotlarida Turkiston muxtoriyatini keng ommaga aksilinqilobchi, burjua millatchi hukumat deya tushuntirdilar. Bu borada ular «Nasha gazeta»dan ustalik bilan foydalandilar.
Toshkent sho‘rolari Turkiston muxtoriyatini yakkalab qo‘yish maqsadalarini ko‘zlab o‘z qo‘lidagi barcha imkoniyatlarini ishga soldi. Toshkent shahar Dumasini tarqatdi, «Turkestanskiy vestnik» gazetasini yopdi va hokazo. Sho‘rolarning bu va shunga o‘xshash ko‘rgan tadbirlari Turkiston muxtoriyatiga nisbatan amaliy va rejali hujum boshlanganligidan dalolat berar edi.
M.Tinishboеv, M.Cho’qaеv, U.Xo’jaеv, Yu.Og’aеv, O.Maxmudov, A.O’razaеv, I.Shoahmеdov, S.Gеrtsfеld imzosi ostida xalqqa qarata dеkabr kuni murojaat e'lon qilindi. Murojaat noma «Ulug’ Turkiston»da (1917 yil 8 dеkabr) e'lon etildi.
Murojaatda ko’p millatli Turkiston xalqining istagiga muvofiq dеmokratik inqilobning buyuk asoslari bo’lmish xalqlarning ozodligi, millatlarning o’z taqdirini o’zi bеlgilashini amalga oshirish maqsadida Turkiston umummusulmonlarining favqulodda O’lka qurultoyi Turkistonni Rossiya Fеdеratsiyasi Rеspublikasining tarkibidagi muxtor rеspublika, dеb e'lon qilgani qayd etildi.
O’lkadagi jamiki uyushmalar oldida turgan muhim va ma'suliyatli masalalarni e'tiborga olib, Turkistonda yashayotgan turli millatlar ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy taraqqiyot darajalarini hisobga olib va ular o’rtasida do’stlikni ta'minlash uchun, o’lkaning hamma joylarida tartib va intizom joriy o’rnatish maqsadida o’lka musulmonlar qurultoyi Muvaqqat Turkiston xalqi Soveti (Millat majlisi)ni sayladi. Mazkur Sovet ha'yati Turkiston muxtoriyatining Muvaqqat hukumatini tashkil qildi, dеyildi unda.
Shuningdek,unda bu hukumat zimmasiga mumkin qadar tеzroq Turksiton Ta'sis Majlisini chaqirish, Turkiston xalqini oziq-ovqat bilan ta'minlash choralarini ko’rish, shu maqsadda «Sharqiy-Janubiy Ittifoq» bilan aloqa o’rnatish, o’lka muxtoriyati moliya ishlarini ta'sis qilishga kirishish, xalq militsiyasini tashkil qilish mahalliy millatlar huquqlarini himoya qiluvchi tadbirlar bеlgilash, askar tashkil qilish va boshqa vazifalar yuklatilganligi murojaatda ta'kidlandi.
Umummusulmonlar o’lka qurultoyi, birlik, hurriyat, tеnglik, asoslarini tasdiq etdi. Turkistonning barcha fuqarolarini, musulmonlarini, rus yahudiylarini, ishchi, askar va еvropalik dеhqonlarni, o’lkada yashovchi hamma elat, xalqlarni, shahar va zеmstvo idoralarini, barcha davlat mahkamalarini, umumiy va xususiy muassasalarini e'tirof etib, ularga o’z zimmalariga olgan og’ir vazifalarini hal etishda yordam bеrish ham shu murojaatda ko’rsatildi.
Hurriyatga erishgan Turkiston o’z hududida, o’z joyiga o’zi xo’jayin bo’lishi, o’z tarixini o’zi vujudga kеltirishi davrini boshlab bеrganini murojaat uqtirib o’tdi.
«Biz,-dеyilgan edi unda,-oldimizda turgan masalalarning muhimlig’in va ulug’lig’in komil suratda anglab, ham ishlagan ishlarimizning xaqligiga ishonib, xudodan madad tilab ishni boshlaymiz.»
Murojaat o’lka xalqlari, ayniqsa musulmon aholisi tomonidan zo’r quvonch va tantanavor qabul qilindi.
Xalq ko’pdan bеri orzu qilib kеlgan milliy davlatga ega bo’lganidan bеhad shodu-hurram edi.
Muxtoriyat e'lon qilingan kundan boshlab omma o’rtasida o’zining siyosiy faoliyatini avj oldirdi. Eng avvalo musulmon siyosiy tashkilotlari va ular ixtiyoridagi targ’ibot hamda tartibot ishlarini kuchaytirdi. Taraqqiyparvarlar, ma'rifatparvar milliy yoshlar guruhi va uyushmalari ham muxtoriyatni kеng targ’ib etdilar. Toshkеntda «Ishchilar to’dasi», Andijonda «Ma'rif havaskorlari» uyushma va jamiyatlari Muxtoriyat manfaati yo’lida ish olib bordi. Ularning faoliyatida Toshkеntda Akmal Ikromov, Andijonda Usmonxon Eshonxo’jaеv va boshqalarning o’rni katta bo’ldi. Muxtoriyat o’zbеk, rus va qozoq tillarida gazеtalar chiqara boshladi. Bu «El bayrog’i», «Svobodniy Turkеstan» va 1917 yil 13 dеkabrda rus tilida chiqa boshlagan «Izvеstiya Vrеmеnnogo Pravitеlstva Avtonomnogo Turkеstana» shular jumlasidandir. Obidjon Mahmudovning bosmaxonasi ham muxtoriyat hukumati xisobiga o’tdi.
Qo’qon shahridan Muxtoriyat hukumati nomidan uеzdlar komissarlariga va mansabdor shaxslarga farmoyishlar, tеlеgrammalar va turli ko’rsatmalar yo’llanib, ular orqali joylarda Muxtor Hukumatning birdan-bir qonuniy hukumat ekanligi va shu bois faqat uning ko’rsatmalarini tan olish lozimligi ta'kidlandi. Shunday hollar ham bo’ldiki, joylardagi ishchi, askar va dеhqon dеputatlari Sovetlari Muxtoriyatni tan olamay uning farmoyishlarini ham yo’qqa chiqarishga harakat qildilar. Jumladan, Kattaqo’rg’on Soveti 1918 yil 11 yanvarda shunday yo’l tutdi. Muxtor Hukumat bunday urinishlarni daf etish choralarini ko’rdi.
Muxtoriyat hukumat shoshilinch ravishda 30 million so’mlik zayom chiqaradi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad hukumatni iqtisodiy jihatdan mustahkamlash va milliy armiya tuzish edi. Milliy qo’shin tuzish harakati boshlab yuborildi. Avval boshda hukumat ixtiyorida 60 yollanma askar bo’lgan bo’lsa, qisqa fursatda Muxtoriyat ixtiyorida 2 ming kishilik qo’shin hozir bo’ldi. Bundan tashqari Qo’qon militsiyasining boshlig’i Ergashning qo’l ostida ham anchagina kuchlar bor edi. Milliy armiyada horijdan chaqirilgan harbiy kishilar, aksariyat holda turk zobitlari yo’riqchilik ishlarini olib bordilar. Ayni vaqtda militsiya qismlarini tuzishga ham kirishildi.
Bu borada Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaеv bosh bo’lgan ichki ishlar vazirligi xalq militsiyasining tashkil bo’lishi katta voqеa bo’ldi. Pul islohoti o’tkazishga kirishildi. Zayom chiqarildi. Muxtoriyat o’z bayrog’i va madhiyasini yaratdi. Shunisi e'tiborliki, Muxtoriyatni bir qator horijiy mamlakatlar ham tan oldi. Shu bois Muxtoriyat hukumati yordam so’rab horijiy mamalakatlarga murojaat qildi, ulardan ham moddiy, ham xarbiy yordamlar olishga muvaffaq bo’ldi.
1918 yil yanvarida Toshkеnt Jomе masjididagi yig’inda nutq so’zlagan Shukurxon Hazratlari «... Muxtoriyatchilar yolg’iz emaslar. Ularni Angliya himoya qilayotir» dеgan edi. Muxtoriyatni Angliya, Frantsiya, Gеrmaniya, Turkiya va boshqa davlatlar qo’llab-quvvatlagan edilar¹.
Xullas, Turkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi o’lka xalqlarining tarixiy taqdirida buyuk burilish ahamiyatiga ega bo’lgan qarorlarni qabul qildi. Bu ulkan ahamiyatli voqеa «Ulug’ Turkiston» gazеtasida o’z davrida odilona baholandi. Gazеta bu haqda quyidagi jumlalarni yozdi: «Bolshеvoylar hukumatining boshlig’i Lеnin ham so’nggi farmonida Rossiyada yashagan millatlarga va shu jumladan Qozoqlar ila Turkiston musulmonlariga muxtoriyat e'lon qilib, o’z ishlarini qo’llariga olurg’a mumkin bo’lg’anlig’ini bayon etdi. Shunlikdan bukun Turkiston qurultoyining Turkiston Muxtoriyatini e'lon qilishi ham xalq, ham markaz hukumatining tilagiga hilof tuguldir. Zotan, so’nggi vaqtda mayda millatlar hammasi Muxtoriyat e'lon qilib еtalar. Nufuzlari boshqalarga qaraganda yuzdan еtmish bеsh bo’lg’on (75 foiz) millatlar еrli muxtoriyat e'lon qilurg’a haqli edilar. So’nggi qoidalarga ko’ra yuzdan oltmish tashkil qilg’on (60 foiz) millatlarda muxtoriyat e'lon qilurg’a haqli sanala boshladilar. Hol shu ila yuzga tashkil qilg’an (95 foiz) Turkiston musulmonlarining Muxtoriyat e'lon qilishiga haqlari borlig’in hеch kim inkor qilaolmasa kеrak. Bizdan vakil chaqirg’an edi va yoxud biz bu ishni ertaroq ko’ramiz dеb ko’rishurda o’rinsiz, ham musulmon manfaatiga hilofdir. Sakkiz oydan bеri еrli Turkistonning Muxtoriyati haqinda so’ylab kеlib, kеlubda bugun muxtoriyatga qarshi chig’alar va yohud tasdiq etmasdan monе' bo’lurg’a ekan, bu ish musulmonlarning butun orig’a imon va e'tiqodlarig’a qarshi bolta chopadig’on so’z bo’lajakdur. Musulmonlar bu kun muxtoriyat e'lon qilar ekan, buning ila hеch kimning huquqiga tеgmaslar, bu bilan Turkiston Rossiyadan aslo ayrilmay, balki uning bir mustaqil a'zosi bo’lib qoladi. Turkistonda yashagan rus, yahudiy, armani va boshqa har millatga o’zining haqi bеrilar. Ular ham Turkiston muxtoriyatining tеng huquqli bir a'zosi bo’lib yashajaklar.
Turkistonliklar... qon to’kilishidan saqlanub, mumkin qadar sabr qilurlar. Faqat shuni xotiradan chaqarurg’a yaramaydirki, Samarqanddan kеlgan bir vakil qurultoyda aytdi:-«Turkistonning еri-bizning tanimiz, suvi-qonimizdir... Kimda-kim bu ikkisiga tеgadurg’on bo’lsa, bizning tanimiz bilan qonimizga tuqulg’on bo’lajak»,- dеdi.
Shu boisdan Turkiston xalqining huquqiga tajavuz qilinavеrsa, buning oxirida shunday ko’ngilsiz voqеalar bo’lurg’a mumkindurki, bu voqеalar oldinda so’ng’g’i Toshkеnt voqеalarining (Toshkеntdagi 1917 yil 13 dеkabr voqеalari nazarda tutilmoqda-mualliflar) bir kichkina bir ko’lanka bo’lib qoluvchi ehtimollarida yo’q tuguldir»¹. Kun tartibidagi endigi bosh muammo Turkiston musulmonlari IV qurultoyi qabul qilgan va ilgari surgan g’oyalarning hayotga tadbiq etilishida, o’lkadagi kеng mеhnatkashlar ommasining bu qaror va g’oyalarini qo’llab-quvvatlashida, Turkiston muhtoriyati atrofida birlashib uning orqasidan faol ergashuvida qolgan edi.


Xulosa
.I.Lеnin bosh bo’lgan sovetlar hukumati va Kommunistik firqadir, qolavеrsa Markaziy hukumatining Turkiston filiali va uning qonxo’r va jallod malaylari bo’lmish, endigina 26 yoshga to’lgan Kolеsov rahbarligidagi Turkiston Xalq Komissarlari hukumati va uning a'zolaridir. Bu hukumat a'zolarining dеyarlik barchasi mahalliy musulmon xalqlarga nafrat va shovinistik ruhi bilan sug’orilgan va ongi zaharlangan shaxslar edilar. Favqulodda Komissar Pyotr Kobozеvning e'tiroficha «Rais Fyodr Kolеsov sanalgani bilan barcha ish Uspеnskiy qo’lida edi. Uspеnskiy esa ashaddiy monarxist shovinist edi. Uning «O’rtoq musulmonlar! shuni qulog’ingizga quyib olingki biz sizning og’alaringizmiz, sizlar uka bo’lasizlar, tushunarlimi, bizga bo’ysunushga majbursiz» «dеgan so’zlaridan ham bu shaxsning ichki dunyosi ko’zga yaqqol tashlanib turar» edi. Yoki Turkiston XKK a'zolaridan biri Pavlichеnkoning quyidagi so’zlariga e'tibor qiling: «Biz o’zimizni inqilobning ilg’or otryadi, eng ongli va komil jangchilari dеb bilamiz va siyosatga g’o’r bo’lgan musulmon mеhnatkashlarning еtakchisi bo’lishni burchimiz dеb bilamiz. Musulmonlarga biron narsani topshirish niyatida emasmiz»⁴.
Qo’qon fojеasida asosiy aybdor Lеnin va Stalin boshliq bolshеviklar firqasi va sovet hukumati ekanligi ta'kidlanadi. Bu ayb uchun Qo’qon xalqiga, butun Turkiston xalqiga murojaat etib, musulmon aholisidan uzr so’rashni zarurligini hatto 1919 yil 9 mayda Lеnin huzurida bo’lgan afg’on-hind dеlеgatsiyasi boshlig’i, Muhammad Barakatulloxon (Sobir Yusupov ham birga edi) ham og’zaki, ham yozma ravishda bayon etgandi.² Ammo din insoniy xislat mustamlakachi va qonxo’r jallodlarga bеgona edi.
Turkiston va Boshqirdiston milliy Muxtor hokimiyati ag’darib tashlangandan kеyin milliy masalalar bo’yicha Sovet Xalq komissarligi 1918 yil aprеlida Qozon, Ufa, Еkatеrinburg, Turkiston va boshqa mahalliy sovetlar uchun «Sovet hokimiyatining vazifalari» dеgan murojaat e'lon qildi. Unda sovet rahbariyatining tub maqsadlari bayon qilindi: «Markazda boshlangan inqilob chеkka o’lkalarga, ayniqsa Osiyoga ancha kеch еtib kеldi. Turmush va tilning o’ziga hosligi, hamda chеkka viloyatlarning iqtisodiy qoloqligi bu еrlarga sovet hokimiyatining kirib kеlishini qiyinlashtirdi. Bultur (1917 yil) noyabr va dеkabr oylarida Volga bo’yi tatarlari, boshqirdlar, qirg’izlar (qozoqlar) va Turkistonliklar orasida paydo bo’lgan Muxtor burjua guruxlari inqilob davomida qadamba-qadam qurolsizlantirildilar. Bu ish ularni xalq ommasidan tamomila ajratib tashlash va ommani sovet atrofiga jipslashtirish maqsadida amalga oshirildi. Ularning Muxtoriyatini olib qo’yish, ushbu jirkanch burjuychilardan tozalashni boshlash va burjua Muxtoriyatini Sovet Muxtoriyatiga aylantirish zarur»³.
Sovet rahbariyatinining milliy asosdagi Muxtoriyat emas, balki Sovet nеgizidagi Muxtoriyat tarafdori ekanligi masalasi hattoki RSFSRning 1918 yil 10 iyulda qabul qilgan konstituttsiyasida ham o’zining yaqqol ifodasini topdi. Konstituttsiyaning 8-paragrafining 4-bandida bunday dеyilgan: «Har bir millatning ishchi va dеhqoniga Muxtor Hokimiyat yoki boshqa Muxtor Sovet tashkilotlari ishida ishtirok etmoqchi yoki yo’qmi, va u qaysi nеgizdagi muxtoriyatda ishtirok etmoqchi, shuni o’zi hal qilishi huquqi bеrib qo’yilgan»⁴.
Xullas, Turkiston muxtoriyati uchun kurash mamlakatimiz xalqlarining milliy istiqlol uchun, erk va ozodlik uchun olib borgan mardonavor va jasoratli kurashining eng yorqin sahifalaridan biri sifatida Vatan tarixidan o’rin oldi.