1.3 Biotexnologlar amaliyotida mikrobiologiya fanining axamiyati;
Mikrobiologiya fanini urganish xar bir soxadagi shifokor uchun zarurdir. Yukumli
kasalliklarni keltirib chikarishda mikroorganizmlarning roli kattadir. Bularni mikrobiologik
usullarda
tekshirib,
tugri
diagnoz
kuyib
davolovchi
shifokorlar
uchun
axamiyati
kattadir.Farmasevt tomonidan tayyorlanadigan dorilarning tozaligi(sterilligi), tarkibida ruxsat
etilgan miqdordagi bakteriyalar soni (REM), dori preparatlarini saqlash, ta‘sir mexanizmini
bakteriyalarga nisbatan aniqlay olish kabi muommolarni bilishlari talab qilinadi.Bundan tashqari
xar bir farmasevtga murojat qilinganda klinik simptomlarni qaysi infeksion kasallikga tegishli
41
ekanligini bilish va shu bilan birga o‘zini bu yuqumli kasallikdan ximoya qilishni ta‘minlashi
kerak bo‘ladi.
1.4 Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi.
Mikroblar morfologiyasi.
Bakteriyalar - (yunoncha cuz bulib, bacterion - tayokcha demakdir) bir xujayrali,
xlorofilsiz.mikroorganizmlar bulib, asosan bulinib kupayish xususiyatiga ega.
Bakteriyalar -bir-birolaridan shakllariga karab, surtmada joylanishiga karab, katta -
kichikligiga karab fakrlanadi.
Shakliga karab - bakteriyalar sharsimon, tayokchasimon yoki silindrsimon (asl
bakteriyalar) burama bakteriyalar, spirallilarga bulinadi.
Bundan tashkari, tayokchasimon bakteriyalar xam mavjuddir. Tayokchasimon bakteriyalar
yoki asl bakteriyalar (yunoncha cuz bulib ayepa-tayokcha demakdir) silindrsimon shaklda bulib,
bu bakteriyalar xam katta-kichikligiga, surtmada joylanishiga, tayokchani uchining kurinishiga
karab bir-biridan fark kiladi. Katta-kichikligiga karab (razmer) bakteriyalar kuyidagi guruxlarga
bulinadi:
juda mayda- 0,1-1,0 mkm (kuk yutal kuzgatuvchisi)
B) mayda- 1,2 mkm (brutsullyoz, tulyaremiya kuzgatuvchisi)
urtacha- 10 mkm (ichak tayokchasi va boshkalar)
G) katta, yirik -10, undan yukori (kuydirgi kasalligini kuzgatuvchisi)
Surtmada joylanishiga karab: yakka-yakka bulib joylashadi, juft-juft bulib joylashsa -
diplobakteriyalar, agar spora xosil kilsa diplobatsillalar deb ataladi, bakteriyalar surtmada
zanjirsimon bulib joylashsa, streptobakteriyalar deb ataladi, agar spora xosil kilsa
streptobatsillalar deb ataladi, tayokchaning uchini kurinishiga karab xam xar xil bulishi mumkin
(misollar keltiriladi).
Bakteriyalarni kattaligi mikronlarda o‗lchanadi (1-1000). Mikroblar 0,15 mkm 45 mkm
gacha bulishi mumkin.
Bakteriyalarning
morfologiyasini
o‗rganish
meditsina
mikrobiologiyasining amaliy mashgulotlarida katta axamiyatga ega bulib, patogen
mikroblarni ajratib olishda va ularni bir-biridan farklashda (diffirintsirofka) va ba'zi
bakteriyalarni morfologik belgisini urganib, shu kasalikka diagnoz kuyishda xizmat kiladi. Shuni
esda saklash kerkakki, ba'zi xollarda tashki, muxit ta'sirlari natijasida bakteriyalar uz shaklini
uzgartiradi, bu xodisani polimorfizm xodisasi deb ataladi va fenotipda namayon buladi.
Bakteriyalarning bu xususiyati mikrobiologiya fanining Amaliy mashgulotida katta axamiyatga
egadir. Bakteriya xujayrasi asosiy xujayra elementlaridan tuzilgan :
-Bakteriyaning tashki yopkich kavati
-Tsitoplazma
-Nukleoid
Tashki yopkich kavati - kapsuladan, xujayra devoridan va sitoplazmatik membranadan
iborat.
Kapsula
asosan
mikrokapsula
va
makrokapsuladan
iborat.
Mikrokapsula
mukopolisaxaridlardan iborat bulib mikrofibrillalar kurinishida buladi va xujayra devoriga
maxkam yopishgan.
Makrokapsula - tashki kavat bulib polisaxaridlardan tashkil toptan. Xamma bakteriyalar
kapsula xosil kilmaydi. Kapsulani murakkab buyash usullaridan Ginsa -Burri usulida buyab
urganiladi. Kapsula uziga buyokni kabul kilmaydi, chunki kup kismini suv tashkil kiladi.
Prokoriot xujayralarini asosiy belgilaridan biri membrana bilan ichki sitoplazma urtasidagi
tusikliklarini yukligidir. Prokariot xujayralari xam bir xujayrali organizmlar bulgani bilan, ularni
tuzilishida eukariot xujairalaridan kator xususiyatlari bilan fark kiluvchi strukturalari mavjud.
Xujayra devori. Bakteriyalarni xujayra devorini vazifasi va xususiyatlari.
Bakteriyaga ma'lum bir shaklni beradi.
Bakteriyani tashki muxit faktorlaridan ximoya kiladi.
42
Bakteriyadagi metobolitik jarayonlarga katnashadi.
Xujayra devori yuzasida bakteriofaglar, bakteriotsin va sezgir xujayralarga nisbatan
retseptor va strukturalar mavjud, bularga bakteriofaglar adsorbtsiyalanishi yoki bakteriyalar
sezgir xujayralarga birikishi mumkin.
Xujayra devori oksillari, polisaxaridlari bakteriyalarni antigenlarni xosil bulishida (O va V
i) katnashsa, yoglari esa xujayra parchalanganda endotoksinga aylanadi.
Xujayra devori turli bakteriyalarda turli tuzilishga ega bulib, uziga buyoklarni kabul
kilishiga karab ikki guruxga bulinadi gram(-), gram(Q). Bakteriyalarni bu xususiyatini tinktorial
belgisi deb ataladi.
Xujayra devorini asosini peptidoglikan (murein) tashkil kiladi.
Pentidoglikan geteropolimer bulib ketma-ket keluvchi disaxarid guruxlaridan tarkib
topgan. Pepditoglikan asosini N- atsetil glyukozamin va N-atsetil muram kislotasi tashkil kiladi,
bundan tashkari peptidoglikan tarkibida teyxoy kislotasi Mg ionlari va fakat prokoriot xujayra
devorida uchrovchi diaminopimelin kislotasi uchraydi. Xujayra devori xamma bakteriyalarda
xam bir xil tuzilishga ega emas.
Gram musbat bakteriyalarni xujayra devori oddiy tuzilgan, lekin boshkalarga nisbatan kalin
va kuchlirok xisoblanadi. Asosan kup kavatli pentidoglikandan (90%) tarkib topgan, tarkibida
suvda eruvchi teyxoy kislota polimeri uchraydi. Teyxoy kislotasi (yunoncha teichos- devor)
xujayra devorini ba'zida 50% kuruk massasini tashkil kiladi. Ikki xil formasi uchraydi -
ribitolteyxoy va glitsirinteyxoy kislotasi. Xar bir tur bakteriyani xujayra devorida fakat bir
tipdagi teyxoy kislotasi uchradi va gram (Q) bakteriyalarni yuza antigenini xosil kiladi. Gram
(Q) bakteriyalarini xujayra devori lipopolisaxaridlar tutmaydi, lekin turli oksil strukturalari
tutishi mumkin. Gram usulida buyalganda gram(Q) bakteriyalar gentsion violet teyxoy kislota
bilan Mg ionlari ishtirokida mustaxkam spirtda erimaydigan kompleks xosil kiladi va uziga
fuksinni kabul kilmaydi xujayra siyox (binafsha) rangda buyaladi.
Gram maifiy bakteriyalarni xujayra devori, gram (Q) bakteriyalarga nisbatan yupka bula di,
xujayra devorida peptidoglikan 20% oshmaydi, urtacha 10-12% buladi, peptidoglikan tarkibida
teyxoy kislotasi uchramaydi, peptidoglikan gr (-) bakteriyalarda xujayra devoriga forma beradi
(rigidnost). Asosan gr (-) bakteriyalarni xujayra devori 3 kavatdan iborat, sitoplazmatik
mebranadan keyin peptidoglikan kavat, fosfolipidli oksilli kavat va lipopolisaxaridli (LPS),
tashki kavat. Shuning uchun bu gurux bakteriyalar gram usulda buyalganda gentsian violet bilan
kompleks xosil kilmaydi va spirtda gentsion violet rangsizlanib ketadi, kayta funksinni kabul
kilib kizil rangga buyaladi.
Bakteriyalarni gram usulda buyalishi juda muxim apamiyatga ega bulib haMMa
bakteriyalar gram usulida buyalishiga karab ikki rypyhra gram (-) va gram(Q) bakteriyalarga
bulinadi.
Bakteriyalarni bunday buyalishi ularni tinktorial xususiyati deb aytiladi.
Tsitoplazmatik membrana (TsM) tuzilishi boshka xujayralar SMsi tuzulishidan fark
kilmaydi. Asosiy funktsiyasi.
Tsitoplazma. Bakteriyalarni sitoplazmasi bakteriyalarni xayot faoliyati uchun zarur bulgan
kalloid matriksdan (DNK, ribosoma, granulalar) va kalloid fazadan (eruvchan fermentlar, RNK, t
RNK, m RNK) iborat.
Osmatik bosimni bakteriya xujayralarida shakllantiradi.
Bakteriyalarni oziklanishida va nafas olishida katnashadi.
Bakteriyalarni bulinishida va spora xosil kilishida katnashadi.
Bakteriyalarning SM si buralib sitoplazmaga kirib mezasomalarni xosil kiladi.
Genotin sitoplazmada xalkasimon DNK kurinishida nukleoid deb ataladi, yoki bakterial
xromasoma deb yuritiladi. Bakteriyani kuruk ogirligini 2-3% tashkil kiladi. Ribosomalar -
Bakteriyalarda 70 S tipida uchraydi, sitoplazmada sochilib yotadi. Ularni soni 500 dan 50000
gacha bulishi mumkin.
43
Zaxira granulalari. Oralik oshikcha metabolitlar bulishi mumkin, polisaxarid, (kraxmal,
glikogen) yoglar (triglitserinlar, mumlar) polifosoritlar (volyutin) bulishi mumkin. Ba'zi
bakteriyalarda valyutin kiritmalari stabil bulib identifikatsiyada kullaniladi.
Oksillar: bakteriya kuruk vaznini 50-80% ni tashkil kiladi. Bakteriya xujayralarida juda
kuplab oksillar uchraydi, bu oksillar bir birlaridan aminokislotalar tarkibi bilan farklanadi.
Yoglar: 1,4% dan 40% bulishi mumkin. Kupchilik xoll ar da yoglar boshka moddalar bilan
birikib murakkab birikmalarni xosil kiladi (lipoproteinlar, lipopolisaxaridlar).
Uglevodlar: 12%dan 28%gacha bulishi mumkin, uglevodlar kupincha xujayralarning
devorida uchraydi.
Bakteriyalarni mineral tarkibi.
Bakteriyalarni turiga boglik va 1,3%dan 13,8% bulishi mumkin, bularga kiradi: fosfor,
natriy, kaliy, magniy, temir, mis, kobolt va b.
Speroxetalar xemogeterotraf xujayralar bulib, o‘zlariga tuzilishi va xarakatlari bilan tubdan
boshka bakteriyalardan fark kiladi. Xujayraning shakli spiralsimon bulib, uta bukiluvchandir.
Spiroxetalarning uzunligi 5-500 mkm bulib, tanasining diametri nixoyatda ingichkadir -0,6-0,1
mkm.
Shuning uchun xam spiroxetalar bakteriyalar ushlanib koladigan bakterial filtrlardan utib
ketadi. Spiroxetalarning tanasining diametri juda kichik bulganligidan oddiy mikroskoplarda
kurish juda kiyin, shuning uchun fazoli kontrast mikroskopida yoki korongilashtirilgan
maydonda kurish mumkin:
Spiroxetalarning tuzilishida 3 ta asosiy kompanentlari bor:
Protoplazmatik silindr.
O‗ksimon fibrila.
Tashki kobik.
Nukleoid-DNK.
Protplazmatik silindrning ustidan uk ip fabrilla aylanib urab turadi. Uk ipning bir uchi
xujayraning bazal membranasiga - blefaro- plastlarga birikkan bulib, ikkinchi uchi esa erkin
xolatda turadi. U k ip fibrillani soni spiroxetalarning turiga boglikdir.
Spiroxetalar tashki muxitda keng tarkalgan: suvlarda, odam va xayvon organizmining
normal mikroflorasida va boshka joylarda saprfit xolda uchrashi mumkin. Spiroxetalarning
patogen turlari xam uchrab bularga zaxm, kaytalanma tif, leptospiroz kuzgatuvchilari kiradi.
Spiroxetalarning 5ta avlodi tafavud kilinadi.
Spiroxeta, kristaspira, treponema, Borreliya, Leptospira.
Spiroxetalar oddiy kundalang bulinish yuli bilan kupayadi. Spora va kapsula
xG`kilinmaydi. Spiroxetalar ba'zi ta'sirlar natijasija mutsinsimon kobik bilan uralib sistalar xG`k
kiladi. Sista organizmda uzok yashaydi.
Rikketsiyalar oralik xujayralar bulib, o‘zlarining xujayrasining tuzilishi va kupayishi bilan
bakteriyalarga yakin turadi. Yashash muxitlari bilan esa viruslarga yakin turadi. Rikketsiyalar
fakat xujayraning obligat parazita bulib xayot kechiradi. Rikketsiyalar shakli buyicha xar-xil
tuzilishga ega: tayyoqchasimon, ipsimon, tarmoklangan. Rikketsiyalar xarakatsiz' bulib sprora
xosil kilmaydi. Rikketsiyalarning talaygina turlari odamda rikketsiz kasalligini chakiradi.
Rikketsiya xujayralar xam DNK, xam RNK uzida tutadi. (1:3,5) xujayra tashki tomonidan
xujayra devori bilan uralgan bulib, uzida muram kislotasini tutadi va lizotsimga juda sezuvchan
xisoblanadi.
Rikketsiyalar tirik xujayra ichida usadi, kupayadi, xayvon tukimasida, tovuk embrionida
ustirish mumkin. Rikketsiyalar xususiy moda almashinishga ega, lekin ular metobolitlarni kabul
kilish (yutish) va metabolitlarni chikarishni regulyatsiya kilishga ega emas, bu esa xujayra
yuzasining utkazuvchanligining uzgarishi natijasida buladi.
Rikketsiyalar transmissiv infektsiya xisoblanadi, ular bitlar va kanalar orkali
odamgayukadi.
Zdradovsiy ularni kuyidagi shakillarga ajratadi:
Kokksimon (sharsimon) -kattaligi 0,5 mkm gacha
44
Tayokchasimon, ikki donachali (1-1,5 mkm)
Ipsimo, litseller, kup donachali (10 mkm -40 mkm)
Batsillyar -3-4 donachali (3-4 mkm)
Rikketsiyalar Romanovskiy - Gimze usulida kokksimon shakillari pushti- kizil ranga,
tayokchasimon shakillari esa, yashil rangda buladi. Asosan rikketsiyalar Zdrodovskiy usulida
buladi. Bu usul Sil -Nilsen usulining ozgina uzgartirilgani bulib bunda NSE (xlorid—tasi)
ishlatiladi. Rikketsiyalar bu usulda kizil ranga, ular yashayotgan xujayralar esa, metil kukida
buyaladi. Rikketsiyalarni Morozov usulida xam buyab urganamiz, bunda u lar jigar ranini uziga
oladi.
Xlamiydilar obligat xujayra ichidagi organizmlar bulib, xar xil xlamidioz kasalliklarning
kuzatuvchisi xisoblanadi. Bularga troxoma va ornitoz kiradi. Traxomada kuzda yalliglanish
protsesso` ketadi, ornitozda esa pnevmaniya keltirib chikaradi.
Xlamiydilar dumalok formada (0,30-0,45 mkm) 50-500 nm kattalikda buladi.
Makrofagda va retikuloendotelial xujayralarda uchratishimiz mumkin. Xlamiydilar asosan
xujaini kushlar xisoblanadi. Xlamiydilar uzida DNK va RNK tutadi va o‘zlaridan murom
kislotasi, folievaya kislota, D-alaninlar ajratib chikaradi. Xlamiydilar fakat tirik xujayrada usadi,
ularni tovuk embrionida , tukima kulturasida ustirish mumkin. Gr (-) buyaladi.
Rivojlanishda 3 ta stadiya tafov. kil.
mayda elementlar tanachalar xosil bulishi 0,2-0,4 mkn. Uzida nukleoid gepatit materialini
va ribosomalar tutadi. 3 kavat kobik bilan uralgan.
Birlamchi tanachalar xosil bulishi va ribosomalar elementlar uzida tutadi. Bulinish yuli
bilan kupayadi.
Z.Oralik stadiya - birlamchi va elementlar tanachalar xosil bulishi stadiyasi urtasidagi
stadiya bulib, bunda birlamchi va elementlar tanachalar tafavut kiladi.
Birlamchy tanachalar vegetativ funktsiyani bajaradi.
Romanovskiy-Gimza usulida buyab, lyuminestsent va elektron mikroskoplarda urganish
mumkin.
Aktinomitsetalar mitseliyali mikroorganizmlar bulib, asosan tuprokda uchraydi.
Aerob nafas oluvchi, Gr (Q) buyaladi.
Aktinomitsetlar nomi - nursimon zamburug-Aktinomiyces bovis suzidan olinib
aktinomikoz kasalligini keltirib chikaradi. Oddiy ozik muxitlarda yaxshi usadi. Aktinomitsetlar
mitseliyalar xosil kiladi va spora x-kdi. Bundan tashkari aktinomitsetlar giflar x-kdi.
Streptomiyces avlodiga kiruvchi streptomitsetlar kiradi, bularni mitseliyalari xar doim
saklanib koladi. Ba'zi avlodga kiruvchi
Aktinomitsetlarni mitsyoliyalari parchalanib tayyoqchasimon xujayralarga aylanib qoladi.
Streptomitsetlardan antibiotik streptomitsin olinadi. (Streptomiyces griseus)
mukos - zamburug. actis- nur} 1 - xujayrali mikroorganizmlar.
Aktinomiycetalis katori va oilasiga kiradi. Genetik funktsiyani nukloid bajaradi. Mitseliya
ipchalarida xromatin donachalari buladi. Fak, anaerob. Oddiy ozik muxitda usadi. Kattik ozik
muxitlarda xavoli mitseliylar xG`k di. Tukimada yiringli okma yara xG`kdi. Kontakt yul bilan va
ogiz orkali ovkatlardan yukadi.
Mikoplazmalar Mollicutes (yumshok teri) sinfiga, Micoplasmaceae oilasi kiradi. Juda
mayda 100-200 nm polimorgf mikr-zmlardir. Bular o‘zlari mustakil kupayish xususiyatiga ega.
Ularda xujayra devori bulmaydi. Fakt 3 kavatli sitoplazmatik mebranasi buladi va tashki
tomondan kapsulaga uxshab urab turadi. Bularning genomi bakteriyalarning genomidan m: E.
coli genomidan 4- marotaba kichik, lekin mustakil kupayish xususiyatiga ega. Sitoplazmada
kiritmalar, ribosomalar, DNK va RNK buladi.
Mikoplazmalar birinchi marotaba yirik shoxli koramollarda plevropnevmoniya keltirib
chikarganligi aniklangan.
Morfologiyasi: Juda mayda kokksimon xujayralar bulib, membranali filtrdan utib ketadi,
oddiy bulinishi yuli bilan kupayadi.
Bakteriyalardan farki:
45
xujayra devorining yukligi
ular fakat izotonik eritmalarda va gipertonik muxitlarda usadi. Usish faktorlari - purin,
pirimidin, lipedli ozik muxitlarni talab kiladi. Xayvonlarda yukori nafas yullarining shillik
kavatida uchraydi.
Parozitlari upkani yalliglaydi. Spora xosil kilmaydi, xarakatsiz, Gr (- ) buyaladi. Birinchi
marotaba L.Paster aniklangan. Tuprokda, suvlarda uchrashni mumkin. Patogen va patogen
bulmagan turlari mavjud. Fakultativ anaerob. Konli agarda gemoliz xosil kiladi. Gemolizin
ajratib chikaradi. Mikoplazmalarning bu xususiyatini konli agarda aniklash mumkin.
Zamburuglar bakteriyalarga nisbatan murakkabrok tuzilishga ega va kupayish usullari
takomillashganrokdir.
Zamburuglar xar xil shakillarga (dumalok, tuxumsimon, noksimon, tugnogichsimon,
amebasimon) ega. Ulchamlari bir nechr mkm dan (achitki zamburuglari) un va yo‘zlab mkm
gacha buladi. (mukor mogorlari)
Xuj. devori xar xil kalinlikda, yuzasi xar xil: tulkinsimon, gadir- budir, ayrimlarida nozik
tuklar bilan koplangan buladi. Yosh xujayralarning sitoplazmasi gomogen, etuk xujayralarda esa
donadar buladi. Sitoplazmalarda kiritmalar, mitoxondriyalar, takomillashmagan uzok bitta yoki
bir nechta joylashgan. Goldoji apparata, yog kiritmalari, valyutin, glikogen, organik
kislotalarning kristaplari va pigmentlar xam bor. Zamburuglarning vegetativ tanasi shoxlangan,
rangsiz iplardan
(giflardan) tashkil toptan. Ularning uzunligi 50-70 mkm va undan xam ortik bulishi
mumkin.
Zamburug‘lar aerob sharoitda, uglerodli muxitlarda usadi. Spora xG`k yuli bilan va jinsiy
yul bilan kupayadi. Morfologiyasini urganish uchun «ezilgan tomchi» usulida preparat tayyorlab,
anilin buyoklar, Gram usullari kullaniladi.
Glosarriy:
Bakteriya- (-lar)( gr. Bakterion- tayoqcha) – 1. Tanasida nukleood, sitoplazmotik
membrana , tig‘iz hujayraviy devor bo‗lishi bilan ajralib turadigan va ko‗ndalang bo‗lishi bilan
ko‗payadigan bir hujayrali mikroorganizm .
Bakteriologiya- ( gr. Bakterion- tayoqcha,Qgr. Logos- talimot )- bakteriyalar tuzilishi,
fiziologiyasi, biologik qiyofasi, sistematikasi va genetikasini o‗rganadigan , ularning tabiatda
tutgan o‗rni va tarqalishini tatqid qiladigan fan , mikrobiologiya faniga asos solgan , endilikda
esa uning bir bo‗limi hisoblanadi.
Bakterioskopiya - ( gr. Bakterion- tayoqcha,Qgr. Logos- talimot )-skoreo-ko‗zdan
kechirmoq, tekshirmoq)- bakteriyalarni mikroskop ostida ko‗zdan kechirish ,tekshirish , tathid
qilish.
Diagnoz – ( yunon diognosis – bilish aniqlash ) – kasallikning harakteri moqiyati va
bemorning ahvoli haqida shifokor bergan qisqacha tarifiga eti
Adabiyotlar
1.Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T.,. 2006.
2.Vorobyov A.A., Bo`kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vo`sshaya shkola». 2003.
3.Pyatkin N.D., Krivoshein Yu.S. Mikrobiologiya va immunologiya. M., izd-vo «Meditsina»
1980.
4.Timakov V.D., Livashev V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya. M., 1983.
5.Churbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «Vo`sshaya shkola». 1987.
6.Mustaqimov G.D. O‗simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari.T., ―O‗qituvchi‖
nashriyoti. 1978.
7.Elinov N.P.‖ Ximicheskaya mikrobiologiya‖ M., izd-vo «Vыsshaya shkola». 1989.
46
Mavzu: Prokariot va eukariotlar. Bakteriyalarning struktura tuzilishi. Xujayralarning
katta va kichik molekulalari
Ma‘ruzadan maqsad: Mikrobiologiyada prokariot va eukariotlarning birini biridan farqlash
xaqida tushuncha beriladi. Bakteriya xujayrasidagi katta va kichik molekulalar xaqida
tushuncha beriladi.
Ma’ruza rejasi:
1.
Prokariot bakteriyalarning struktura tuzilishi.
1.
Eukariot bakteriyalari haqida ma‘lumot berish.
2.
Mikroorganizmlarning yadro apparati.Bakteriyalarning doimiy va doimiy
bo‗lmagan komponentlari.
3.
Mikroorganizmlar asosiy organogen elementlari bilan tanishish va ularning
axamiyatini o‗rganish.Uneversal elementlar bilan tanishish;
4.
Kichik molekulalar va katta molekulalar yoki makromolekulalarning axamiyatini ;
Tirik materiyaning tarkibiga kiruvchi asosiy kimyoviy moddalar bir ho‗jayrali va ko‗p
hujayrali mavjudotlar uchun bir xil bo‗lsa-da, o‗ziga xos tuzilishlari sezilarli farq qiladi.
Masalan, hamma tirik mavjudotlarning hujayrasida proteinlar, nuklein kislotalar, polisaharidlar
singari polimerlar bo‗ladi, lekin ular har bir tur uchun o‗ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Jumladan, glikolaktil kislotalar faqat ma‘lum bakteriyalar hujayra devorida; ipsimon
zamburug‗lar hujayrasi oqsillari hayvonlar organizm oqsillaridan, garchi ular bir turdagi
aminakislotalarga ega bo‗lsada, o‗zaro farq qiladi. Turning nasliy tavsifi o‗ziga xosligini
belgilovchi DNK, garchi bir xil g‗isht-bloklar–dezoksiriboza, fosfat kislotasi, ikkita purin
(adenin, guanin) va ikkita pirimidin (timin, sitozin) asoslaridan iborat bo‗lsada, turli
organizmlarda har xil bo‗ladi.
Hujayra devori. Mikroorganizmlar turli xil sharoitlarda yashaydi, shuning uchun ular
harorat, rN, bosim, muhit tarkibi o‗zgarishlariga chidamli bo‗lishi kerak. Bunda hujayra
chidamliligini qattiq tuzilishga ega bo‗lgan hujayra devori ta‘minlaydi. SHu tufayli hujayra
yuqori ichki osmatik bosimni ko‗tara oladi (5–20MPa). Hujayraning qattiqligi shaklini saqlashda
yordam beradi. Ba‘zi mikroblarda hujayra devori yo‗qolib ketgan - bularga mikoplazmalar kiradi
(ilgari ular Pleuro-pneumonia-like organisms PPLO deb atalgan). Ular o‗zining pleomorfligi, oziq
muhitlarda reproduktivligi (ularning reproduktiv birligining eng kichik miqdori 125–250 nm),
penitsillinga chidamliligi, biror bir bakterial hosil qiluvchi shaklga o‗tolmasligi bilan ajralib
turadi. Mikoplazmalar shakliga ko‗ra halqasimon, ipsimon, tayoqchasimon, spiralsimon, bo‗lishi
mumkin.
Hujayra devorining mavjud emasligi vaqtinchalik holat bo‗lib, u tashqi muhit omillari
ta‘siri (fermentlar, antibiotiklar) hisobiga yuzaga kelishi mumkin. Bunda grammanfiy bakteriyalar
hujayra devori mutlaqo mavjud bo‗lmagan protoplastlarni hosil qiladi. Hujayra devori qisman
mavjud bo‗lsa, sferoplast deb ataladi. L-shaklli bakteriyalarda (SHotlandiyadagi Lister nomli
institut nomidan olingan) hujayra devori nuqsonli bo‗lib, ular qattiq ozuqa muhitlarida ko‗payadi
va koloniyalarni hosil qiladi, ularning ayrimlari barqarorlashadi, boshqa birlari esa, ayniqsa,
15...30 % jelatin yoki 2,5 % agar-agar mavjud bo‗lganda, dastlabki hosil qiluvchi shakliga
reversiya (lotincha reversio – qaytish so‗zidan) bo‗ladi. Oqsil sintezi ingibitorlari, masalan,
tetratsiklin guruhiga kiruvchi antibiotiklar bunday riversiyaga to‗sqinlik qiladi.
SHunday qilib, mikoplazmalarni protoplast, sferoplastlar va bakteriyalarning L-shakli
bilan birlashtirish mumkin emas, chunki ular orasida genetik bog‗liqlik yo‗q. Hujayra devori
nuqsonli bakteriyalar mikoplazmalardan farqli ravishda hosil qiluvchi hujayralar (masalan,
kapsulali polisaharid va streptokokklarning L-shakli M-proteini)ga xos bo‗lgan ayrim hujayra-
devor moddalarini sintez qilishni davom ettirishi mumkin.
Aniqlanishicha, grammusbat bakteriyalarda hujayra devorining egiluvchan karkasi ko‗p
qavatli, grammanfiy bakteriyalarda esa bir qavatli bo‗ladi. Grammusbat bakteriyalar hujayra
47
devorining qalinligi 15–80 nm gacha, grammanfiy bakteriyalarda 8 nm ga etadi.
Zamburug‗larning hujayra devori ikki fazadan iborat tabiiy kompozitbo‗lib, birinchisi
mikrofibrillyar matritsa, ikkinchisi – matriksning amorfli to‗ldiruvchi vazifasini bajaradi.
Zamburug‗larda hujayra devorining qalinligi 1 mkm gacha boradi. Fermentativ gidrolizdan
foydalanib, zamburug‗ hujayralaridan protoplastlar ajratib olish mumkin. Zamburug‗larning
hujayra devori bakteriyalarga qaraganda egiluvchan (rigid) va ko‗p qismi uglevod
komponentlaridan tuzilgan.
Grammusbat bakteriyalar hujayra devorida uglevod saqlovchi polimerlar grammanfiy
bakteriyalar hujayra devoriga nisbatan ko‗p bo‗ladi, lekin grammanfiy bakteriyalar
arxitektonikasi buning oqibatida soddalashib qolmasdan, aksincha juda murrakablashib ketadi.
Hujayra devori bilan aks ettirilgan mikroorganizmlar yuzasi silliq bo‗lmaydi. Buni
elektron mikroskop orqali olingan rasmlarda ko‗rish mumkin. Pusht hujayra-sporalari yuzasi
o‗ziga xos xilma xillik bilan ajralib turadi. Prokariotlarda membranani tilakoidlar,
fikoblisomalar, aerosomalar, xlorosomalar va karboksisomalar tashkil etadi. Oxirgi uchta
organellarda membrana hosil bo‗lishi oxirigacha o‗rganilgan emas. Tilakoidlar tashqi tomoniga
fikobilisomalar birikkan elementar membranalar tizimidan iborat.
Aerosomalar yoki gazli vakuollar fototrofli va xemotrofli suv bakteriyalarida
(sianobakteriya, qirmizi oltingugurt bakteriyalari, yashil bakteriya, ba‘zi arxeobakteriyalarda)
mavjud bo‗ladi. Ular gaz pufakchalaridan tashkil topgan bo‗lib, tuzilishi 75x(200–1000) nm
o‗lchamli, qalinligi 2 nm ga teng membrana bilan o‗ralgan konussimon uchli kovak silindr
shaklida bo‗ladi. Pufakchalar membranasi orqali barcha oddiy gazlar o‗tadi, shuning uchun
ularning to‗ldirilgan shaklda saqlanib turishi muhitda erigan gazlarga bog‗liq bo‗ladi. Gazli
vakuolalar suv mikroorganizmlarining suzuvchanligini taminlaydi va tartibga solib turadi.
Sigarasimon pufakchalar [50x(100...150)nm] ko‗rinishidagi xlorosomalar (xlorobium-
vezikullar) yashil fotosintez qiluvchi bakteriyalarda kuzatiladi. Ular bevosita hujayra membranasi
ostida joylashgan. Xlorosomalar qalinligi 3..5nm bo‗lgan bir qavatli membrana bilan o‗ralgan.
Ularda fotosintez apparatining faqat ma‘lum bir qismi, aynan antena vazifasini bajaruvchi
pigmentlar joylashgan.
Karboksisomalar yoki poliedralli tana (50–500 nm) fotosintez qiluvchi ba‘zi xemilitotrofli
(masalan, nitrifitsiyalanadigan) bakteriyalarda uchraydi. Bakteriyalar qalinligi 3,5 nm bo‗lgan bir
qavatli mebrana bilan o‗ralgan. Ularda SO
2
ni fiksatsiya jarayonida asosiy vazifani bajaruvchi
ribulozodifosfatkarboksilaza yoki karboksidismutaza mavjud.
Eukariotik mikroorganizmlarda hujayra membranasi endoplazmatik retikulum bilan uzviy
bog‗langan. Membrana va retikulum uch qavatdan iborat. Pereplazmatik bo‗shliqqa qaragan yuza
qavatida diametri 11 nm bo‗lgan bittadan joylashgan subbirlik bor; ichki sitoplazmaga qaragan
tomonda esa bu subbirlik guruhlangan bo‗lib, 2–5 va undan ko‗pdir. Ular fermentlar kompleksi
bo‗lishi mumkin degan taxmin mavjud. Endoplazmatik retikulum silliq va g‗adir-budir bo‗ladi.
Unga tashkiliy moddani sintezlovchi oqsil - ribosamalar yaqin joylashadi.
Retikulum hisobiga hujayra o‗ziga xos bo‗limcha (kompartment)larga bo‗linadi.
Endoplazmatik retikulum yadroga so‗riladi va shuning hisobiga yadro membranasi hosil bo‗ladi.
U mikroskop orqali hujayrada kuzatsa bo‗ladigan kanallar, pufakchalar va sisternalar tizimini
tashkil etadi. Miqdor va sifati ularning funksional faolligiga bog‗liq. Sisternalar oziq muhiti
zaxirasini tashkil etuvchi vakuolalarni, xususan markaziylarini ham shakllantiradi. Membrana
vakuolasini ba‘zan tonoplas deb ham ataladi.
Xloroplastlar membranasi ikki qavatli suv o‗tlaridan tashkil topgan. Ularning tashqi
qavati mitoxondriya membranasiga juda o‗xshash. Ichki membrana parallel qavat shaklidagi
doimiy bo‗lmagan guruhlar shaklida xloroplastlarning uzun o‗qi bo‗ylab joylashgan
(lamellalar).
Eukariotik mikroorganizmlarda endoplazmatik retikulum hayvon va o‗simliklar
hujayrasidan ko‗ra kuchsiz rivojlangan, shunga qaramay u Golji apparati bilan uzviy bog‗langan
bo‗lib, yaxshi rivojlangan va birlamchi lizosom, fagosom, segresomlar hosil bo‗lishida ishtirok
48
etadi. Golji apparati parallel ravishda qadoqlangan disk shaklidagi valiksimon kengaygan va
uzunasiga pufakchalar bilan qoplangan diktiosom-plastinkalardan iborat.
Lizosomalar birlamchi va ikkilamchi bo‗ladi. Birlamchi gidrolaz fermenti bo‗lgan bir
qavatli lizosoma Golji apparati elementlaridan normal sharoitda o‗sish va ko‗payishda eukariot
hujayrasini markaziy vakuolga so‗rilgunga qadar shakllanadi. Bu so‗rilish namoyon bo‗lishi bilan
zahiradagi moddalar gidroliz qilinib, tarkibida birlamchi lizasomalar bo‗lgan markaziy vakuola
ikkilamchi lizosomlarga aylanadi.
Agar hujayra ekstremal sharoitda bo‗lsa, uning fiziologik funksiyasi juda kuchayadi,
natijada nordon fosfatazalarda to‗planuvchi fagosomalar va segresomalar hosil bo‗ladi. Fanga
maxsus fermentdan iborat bir qavatli membrana bilan o‗ralgan gidrogenosomalar va
peroksisomalar ma‘lum.
Zamburug‗larda xitosomalar va lomasomalar bo‗ladi. Xitosomalar – tarkibida xitinsintaza
mavjud bo‗lgan mikrovizikulalardir (diametri 40–70 nm). Xitosomada mikrofibrill xitin
sintezlanadi. Lomasomalar- hujayrali membranalar hosilasidir. Membranalar ichki qavatida
gumbazsimon shishlar pufakchalar va granulalar ko‗rinishida shakllanib, ular keyinchalik
periplazmatik bo‗shliq tomon shishadi. Funksional jihatidan lomasomalar kam o‗rganilgan.
Dostları ilə paylaş: |