Kapsulalar
shakllanishida
prokariotlarning
quyidagi
turlari
-
leykonostoklar
(Leuconostoc mesenteroides), pnevmokokklar (Streptococcus pneumoniae), turli batsillalar
(Bac.licheniformis), tuproq tarkibidagi ba‘zi erkin yashovchi, azotdan iborat bo‗lgan bakteriyalar
(Azotobacter chroococcum) va boshqalar shuningdek, turli xil eukariot hujayralar (A.pullulans,
Cryptococcus neoformans, Lipomyces lipofer, Rhodotorula glutinis) qatnashadi. Tabiiy sharoitda
odamning ba‘zi mikrofloralari shakli uzun polisaharidli fibrilldan iborat bo‗lgan, glikokaliks
ishlab chiqaradi va ular hujayraning organizmga yoki hujayralarga zich yopishib olishini
ta‘minlab beradi (Streptococcus mutans).
Xivchinlar prokariot va eukariotlarning alohida turlarida rivojlangan harakatlanuvchi
organlardir. Ular vibrionlarga, ko‗pgina enterobakteriyalarga, spirill, spiroxeta, tripanosom,
zamburug‗ zoospora va boshqalar uchun harakterilidir. Xivchinlar ilmoq yoki blefaroplastlarda
yoki bazal tanada hujayra devori bilan bog‗langan. Zamburug‗larda blefaroplast ko‗pincha yadro
bilan iplar (rizoplasta) yordamida bog‗langan. Rasmda ko‗rsatilganidek, bazal tanalar halqa
jamlanmalariga va sterjenga kiritiladi. Grammusbat bakteriyalarda 2 ta halqa (M va S),
grammanfiylarda esa ular 4 tadan iborat bo‗ladi ( M,S,P,L).
Xivchinlar soni har xil mikroorganizmlarda turlicha; bir qutbli (monotrix) Vibrio
metschnikovii, bir qutbda xivchinlar tutami (lofotrix) Ps. Aeruginosa, ikkala qutbda xivchinlar
tutami (amfitrix) Spirillum species, hujayraning hamma yuzasida joylashgan (peritrix) Proteus
vilgaris. Xivchinlar diametri – 20–30 nm, ba‘zan 60 nm, uzunligi -5 dan 50 mkm gacha bo‗ladi.
Bir qator sodda zamburug‗larda xivchinlar zoosporalar va harakatchan gametlar (ba‘zan
ular kiprikchalar deb ham ataladi) uchun harakterli bo‗lib, ba‘zida ular protozoy organizmlarning
alohida turlarida ham uchraydi. Xivchinlar o‗zida bir komponentli tizimni namoyon qilib,
buramalar va to‗lqinsimon aylanalardan iborat. To‗lqin uzunligi har bir tur uchun doimiydir,
masalan 2,5 mkm Salmonella typhimurium xivchinlar uzunligi. Buramasimon bakteriyalardagi
spiroxetalar harakatlarini o‗q atrofidagi ipchalar, ikki qator xivchinlardan tuzilgan hujayra devori
qoplab turadi.
Agar bakteriyalarda xivchinlar shakli bir xil bo‗lsa, zamburug‗larda ular ikki tipga
bo‗linadi; qamchisimon (to‗qilgan) yoki tebranuvchi va yaltiroq tangachalar bilan qoplangan.
Hujayralar xivchinlar bilan birgalikda 4 turga bo‗linadi: oxirida joylashgan bitta xivchin, oldinda
joylashgan bitta xivchin bilan, ikkita ikkala tomonda, ikkita ikkala tiplarga kiruvchi xivchinlar
Kiprikchalar yoki fimbriyalar (12-v rasm) xivchinlarga nisbatan qisqa va ingichka bo‗lib,
ko‗pgina grammanfiy bakteriyalar va boshqa mikroorganizmlarda mavjud. Ularning diametri 8,5–
12,0 nm; uzunligi – 10,0 nm gacha (ba‘zilari 2 mkm gacha) bo‗lishi mumkin. Kiprikchalar
xivchinli va xivchinsiz organizmlarda bo‗ladi. Oddiy va jinsli tukchalar yoki sex-kiprikchalar
farqlanadi. Jinsli tukchalar bir hujayrada ikkitadan ko‗p bo‗lmaydi. Kiprikchalar adgeziyada
(yopishishda) va jinsiy konyugatsiyada ishtirok etadi.
49
Sitoplazma (gialoplazma) eukariotlarga nisbatan prokariotlarda gomogenroq bo‗ladi.
Masalan, o‗suvchi mitselii uchlaridagi giflar to‗liq sitoplazma bilan to‗ldirilgan bo‗ladi, ulardan
ma‘lum bir uzoqlikda, asosan hujayraning qarish davrida vakuoli shakllanadi. Vakuola hujayra
sharbati bilan to‗ldirilgan bo‗lib, ularda zaxira moddalari – purin va pirimidinlar, aminokislota,
polifosfatlar, ba‘zi vitaminlar zaxirasi joylashgan. Vakuola hujayra turgori (elastikligi)ni
ta‘minlab turadi, uning tashqi shaklini saqlab turish va o‗sishi uchun zarur bo‗lib, qisman yuqori
organizmlar hujayralarida lizosom vazifasini bajaradi. Sitoplazmada yadro tomonidan
sintezlangan ribosoma yig‗iladi.
Sitoplazma - geterogen sistema bo‗lib, unda dispers muhit va dispers faza farqlanadi.
Dispers muhit sifatida suv va unda erigan kichik molekulyar moddalar, dispers faza – yuqori
molekulyar birikmalar: oqsillar, yog‗lar, uglevodlar va ularning kon‘yugantlari namoyon bo‗ladi.
Oqsillar va uglevodlar molekulasi atrofida suvli pardalar sitoplazma butunligini va molekulalarni
turg‗unlashtiradi. Erkin va bog‗langan suvlar nisbati turli mikroorganizmlarda turlicha, u bir xil
shtammlarda yoshiga qarab o‗zgaradi. Atseton, metanol, etanol erkin suvlarni oson yig‗ib oladi va
suvni gidratlangan pardalarda makromolekulyar strukturalar koagulyasiyasiga olib keladi.
Sitoplazmada bir moddalar haqiqiy suyuqlik ko‗rinishida (noorganik tuzlar, vitaminlar,
aminokislotalar, monozalar) boshqalari esa – kolloidli holatda bo‗ladi (oqsillar). Hujayra ichi
osmotik bosimi, masalan bakterial hujayralar ekvivalentligi 10–20% li saharozali eritmalarda
foydalaniladi (bunday saharozali eritmalar sferoplastlar va protoplastlarni kuchaytirish maqsadida
in vitro ishlatiladi).
Ko‗pgina molekulalar sitoplazmada zaryadlangan, ulardan oqsillilari bir vaqtda musbat va
manfiy zaryadlarni olib boradi. Demak, gidratli qobiqlar, kolloid xususiyatlar va elektrik
zaryadlar sitoplazmalardagi yuqori doimiylikni ta‘minlab turadi. Intaktli (lotincha intactus -
tegilmagan) hujayralarda sitoplazma yopishqoqligi suvlar yopishqoqligiga teng keladi, lekin
hujayra bo‗linishi vaqtida u birdan kuchayadi, bu jarayonda zol gelga - tiksotropiyaga aylanishi
kuzatiladi. Masalan, axromatin veretinning ko‗payayotgan eukariot hujayralarida shakllanishi.
Sitoplazmaning erkin oqsillari, odatda, koeffitsenti 3S va 6S ( 1S svedberg–birlik -10
13
sm /s/ed polya) oralig‗ida bo‗ladi. Mikroorganizmlarning yadro apparati. Mikrob hujayrasi
yadrosida (boshqa organizm hujayrasida ham) nasliy axborot DNK shaklida joylashgandir. Bu
axborotlar maxsus oqsil molekulasining sintezlanish jarayonida ishlab chiqariladi. Bunday
jarayon tez-tez sodir bo‗lib, u turli tizimlar bilan bog‗liqligi uchun ham uni yadro apparatiga
kiritsa bo‗ladi: prokariotlarda-nukleoid, rapidosomalar, to‗siqli mezosomalar, ribosomalar:
eukariotlarda yadro, yadrocha, nukleolemma, porosomalar, sentriola, mitotik apparat,
ribosomalar.
YAdro. Protariot hujayrasi sitoplazmasida yadro (nukleoid) DNKning miqdori yuqori
bo‗lgan soxa, yopiq ipcha ko‗rinishida tasvirlangan (8-rasmga qarang.) Ipchalar hajmi masalan,
ichak tayoqchasida –1,4·10
6
x3 nm, og‗irligi 1·10
–14
g va M=6·10
6
kDa bo‗ladi. Bunday DNK
uzunligi –1,4 nm bo‗lib, yig‗ilgan holatda xromasomalar yig‗indisidan iborat. Uning bir tomoni
ikkita qiz hujayralari bo‗linishida muhim rol o‗ynovchi mezosoma to‗siqlariga yopishgan
xromosomadan iborat. Ko‗pgina mikroorganizmlar hujayralardagi o‗zi ko‗paya oluvchi avtonom
genetik elementlar sifatida plazmidalar namoyon bo‗ladi. Ularga G‗ faktorlar (ingliz tilidan
hosildor demakdir); R-faktorlar (inglizcha-qarshilik). Col-faktorlar, profaglar; ba‘zi organik
birikmalar bilan plazmidalar degradatsiyasi (kamforalar, salitsil kislota); kriptik yoki yopiq
plazmidalar kiradi. Barcha mashhur plazmidalar – 100 gacha gendan iborat ikki zanjirli DNK (M
=1·10
4
...7·10
4
kDa) dan iborat. Plazmidalar xo‗jayin hujayralar uchun zarur tarkib bo‗lib xizmat
qilmaydi, yo‗qolishi yoki aksincha tashqaridan tanlab olinishi ham mumkin.
Eukariot mikrob hujayrasi sitoplazmalardan ikki qavatli membrana bilan ajratilgan,
endoplazmatik retikula bilan bog‗langan, shakllangan yadroga ega. YAdroda DNK va asosiy
oqsil gistonlar mavjud.
Saccharomyces cerevisiae da bitta xromasoma DNK sining (17 ta dan) molekulyar
massasi 6·10
5
kDa ni tashkil qiladi.
50
Eukariot hujayralarda yadro shakli ko‗pincha yumaloq bo‗lib, uning hajmi o‗rtacha 1–6
mkm diametr. YAdro ribosoma va ribosomal RNK hosil bo‗luvchi joy – yadrochaga ega. U
amorf moddalar bilan qoplangan to‗r ko‗rinishidagi zich, qattiq granula va qalinligi 4–8 nm dan
iborat ingichka iplardan tashkil topgan.
YAdro qobig‗i ichki va tashqi membranalardan iborat bo‗lib, hajmi 10...12 nm bo‗lgan
porosomalar, yoki yadroning teshiklarini ham o‗z ichiga oladi. Ular teshiklar ustida do‗ppayib
turuvchi ikki tomonining uzunligi 50 nm bo‗lgan amorfi-fibrilyarli diafragma –qopqoqchalar
bilan to‗ldirilgan. Achitqi yadro pardasining 1mkm
2
ga 10...15 ta teshikcha to‗g‗ri keladi. YAdro
miqdori hujayrada turlichadir. Kokksimon bakteriyalarda, odatda, tayoqcha shaklidagi bitta
nukleoiddan iborat – ikki va uning ikkiga ko‗paygan yadroning desinxronizatsiya o‗sish tezligi
bo‗linish tezligiga bog‗liq bo‗ladi. YUqori zamburug‗larning vegetativ hujayrasi bitta va ko‗p
yadrodan iborat. Past zamburug‗lar polinuklearlidir (ko‗p yadroli), bunday zamburug‗lar
senotsitli deb ataladi.
YAdro va yadro membranasi parchalanishdagi mitoz bo‗linish davrida eukariot hujayralar
bipolyar tarkibga ega bo‗lgan elpig‗ich shaklidagi mitotik apparatni hosil qiladi. Bu tarkib oqsil
subbirliklarini o‗z ichiga oluvchi (M-50–60 kDa) 20–30 nm diametrdan iborat
mikronaychalardan tuzilgan. Mikronaychalar tartibli tarkibga ega bo‗lib, qisqarish xususiyatiga
ega. Ular hujayra qutblarida joylashgan sentiriolalardan chiqadi. Sentriolalar shuningdek, silinrik
tuzilishga ega bo‗lib, 9ta juft mikronaylardan iborat.
Ribosomalar. Prokariot va eukariot hujayralarda ko‗p miqdorda nukleoproteinli qism
mavjud. Bakteriya ribosomasining hajmi o‗rtacha 20x30x30 nm; eukariot hujayrasi ribosomalari
kattaroq–20x40x40 nm, ularning molekulyar massasi 2,7 ·10
3
-4,4· 10
3
kDa bo‗ladi. Bakteriyalar
ribosomasi 70S
sedimentatsiya konstant tipiga kiradi; zamburug‗li esa 80S ga tegishli.
Ribosomada maxsus oqsil sintezi amalga oshiriladi. Bu ko‗rinishda ular to‗planib, polisomalar
yuqori sedementatsiya konstantaga ega bo‗ladi. Ribosomalar hujayra yadrosida eukariotlar paydo
bo‗ladi.
Mikroblar har qanday boshqa organizmlar kabi erda keng tarqalgan elementlardan
evolyusiya natijasida kelib chiqqan. Bu elementlarning kamroq yoki ko‗proq qismi, odatda,
mikrob hujayralarida uchraydi.
Asosiy organogen elementlarga azot, vodorod, kislorod va uglerod kiradi, ular hisobiga 2
dan 60% gacha atom hissasi to‗g‗ri keladi.
Mikroelementlar guruhiga kaliy, kalsiy, magniy, natriy, oltingugurt, fosfor, xlor kiradi;
ularga 0,02 dan 0,1% gacha atom hissasi to‗g‗ri keladi.
Ultramikroelementlar – bor, vanadiy, temir, kobalt, kremniy, marganets, mis, molibden,
rux 0,001% atom hissadan kamroqni tashkil etadi.
Asosiy elementlar e‘tiborga sazovor bir qator xususiyatlarga ega:
1.
ular elektronlar jufti hisobiga hosil bo‗ladigan mustahkam kovalent bog‗larni hosil qila
oluvchi elementlar ichida eng engillaridir (kovalent bog‗lar mustahkamligi elementlarning atom
massalariga teskari proporsionaldir);
2.
bir-birlari bilan juda oson o‗zaro ta‘sirlashadi;
3.
azot, kislorod, uglerod bir bog‗ va qo‗sh bog‗ hosil qila oladi, shu sababli ulardan hosil
bo‗ladigan birikmalar soni keskin ortadi;
4.
uglerod boshqa uglerod atomlari va azot bilan uchbog‗ hosil qila oladi;
5.
uglerod - uglerod bog‗lari hosil bo‗lishi hisobiga juda ko‗p sondagi turli xil organik
molekulalar shakllanadi;
6.
har bir uglerod atomi atrofida juftlashmagan elektronlar hisobiga tetraedrik
konfiguratsiya vujudga kelgani uchun uglerod birikmalari turli xildagi uch o‗lchamli tuzilishga
ega.
SHuningdek, universal elementlar tushunchasi ham mavjud. Ularga N, H, Fe, K, O, Na,
S, C va P kiradi. Ular tirik hujayralarning har qanday turi uchun struktur-funksional ahamiyatga
ega bo‗lgani uchun universal elementlar deyiladi. Boshqa elementlar (mikro va
ultromikroelementlar) ahamiyati kamroq deb qaraladi; Cu, Co, Na, Ce, Mn, Mo, Zn, Se, Ni, W.
51
Erda hayot evolyusiyasi jarayonida tirik sistemalardagi ion tarkibi va balansi o‗zining
doimiyligi bilan ajralib turgan (hozirda ham shunday).
Sayyoramizda hayot paydo bo‗lganidan beri o‗tgan milliardlab yillar davomida barcha
hujayralarda dengiz suviga xos bo‗lgan (kam konsentratsiyada) ion balansi saqlanib keladi.
Bundan ko‗rinib turibdiki, hatto odamda ham saqlanib qolgan belgini, ya‘ni hayot suvda
paydo bo‗lganini ko‗rsatadi.
YUqorida sanab o‗tilgan barcha elementlar ikkita shartli guruhga bo‗lish mumkin bo‗lgan
molekulalarni hosil qiladi: ya‘ni kichik va katta molekulalar.
1-guruhga boshlang‗ich yoki tashqaridan kirib keluvchi molekulalar kiradi: H
2
O, CO
2
,
N
2
, Mg
+2
, Ca
+2
, NO
3
-
, SO
4
2-
, PO
4
3 -
,
Cl
-
, K
+
va boshqa ionlar,– organik kislotalarning oraliq
molekulalari, riboza, aminokislotalar kabi qurilish bloklari, mononukleotidlar, monozalar, quyi
oligozalar (oddiy shakar), glitserin, yog‗ kislotalari. Katta molekulalar yoki makromolekulalarga
nuklein kislotalar, oqsil, polisaharidlar va lipidlar kiradi. Bular hammasi polimer molekulalardir.
E. soli misolida shu narsa aniqlanganki, kichik molekulalar hujayra umumiy massasining
73% ini tashkil qiladi; bundan 70% suv hissasiga, 1% noorganik ionlarga, 2% boshqa kichik
molekulalar hissasiga to‗g‗ri keladi.
Hujayra umumiy massasining 27% ni makromolekulalar tashkil qiladi, bundan 15%
oqsillar, 6% RNK, 3% uglevodlar, 2% yog‗lar, 1% DNK.
Bu ikki guruxga mansub molekulalarning bunday nisbati hujayralarning ko‗plab turlari
uchun xos.
Har bir hujayraga to‗g‗ri keladigan har bir turga mansub bo‗lgan molekulalar soni
quyidagicha:
-noorganik ionlar – 12, oraliq molekulalar va qurilish bloklari – 500, oqsillar – 3000, RNK
– 1000, uglevodlar – 50, yog‗lar – 40, DNK – 1 [(suvsiz kichik molekulalar jami – 512,
makromolekulalar – 4091)].
Bu raqamlardan quyidagi xulosani chiqarish mumkin: mikroorganizmlar (boshqa
organizmlardagi kabi) hujayralarida suv dispersion muhit sifatida son jihatidan ustundir; suvni
hisobga olmaganda, hujayra massasining katta qismini kichik molekulalarga qaraganda
makromolekulalar tashkil qiladi;
genlar funksiyasining mahsuli bo‗lgan oqsillar boshqa makromolekulalardan ko‗proq;
makromolekulalar ichida gen axborotini saqlovchi va tashuvchi DNK molekulalari eng
kam foizni tashkil qiladi.
Suv. Suv molekulalari kichik molekulalarga kiradi, uning mikroorganizmlar hayotiy
faoliyatidagi ahamiyati juda katta. Suv miqdori turli hujayralarda 60 -90%, hatto bakteriyalar
sporalarida 18-20% gacha bo‗ladi. Suv molekulalari molekulalararo vodorod bog‗ini hosil qilib,
oson o‗zaro ta‘sirlashadi.
Qattiq holdagi suv (muz) uchun taxminan 10 ta modifikatsiya ma‘lum: I, Ic, II, ….VIII
va shishasimon muz, bunda molekulalar vodorod bog‗lari O-N ... O va to‗rtta qo‗shni molekulalar
bilan shunday bog‗langanki, kislorod atomlari tetraedr burchaklarida va markazida joylashadi.
Suvning barcha shakllari juda katta makromolekulalardir. Bu narsa go‗yoki bir-biriga teskari
bo‗lgan mikro va makromolekula holatidagi suv tushunchalarining birligini ko‗rsatadi.
Vodorod bog‗ining energiyasi 88,89·10
3
j/mol bo‗lib, kislorod va vodorod orasidagi
kovalent bog‗i energiyasidan (377,1
.
10
3
j/mol) ancha kichik, lekin induksion dipol va dispersion
kuch (yoki van-der-vaals kuchi) dan ko‗pdir. Bu tirik sistemalardagi mikrob hujayralarining
tarkibidagi ayrim molekulalarning tuzilishi va faoliyatida juda muhim. Masalan, suv teskari
zaryadlangan molekulalarni gidrat qobiqlari tarzida ekranlashtiradi va ularning dispers muhitdagi
turg‗unligini ta‘minlaydi. Bu ionlar atrofida joylashuvchi gidratatsion suvga taalluqli bo‗ladi.
Suv dielektrik o‗tkazuvchanlik, sirt tarangligi va issiqlik sig‗imi bo‗yicha katta
ko‗rsatkichlarga ega, shu sababli suv ko‗p moddalar uchun erituvchi, elektrostatik va issiqlik
buferi hisoblanadi.
Dielektrik sifatida suv ionlarga ajraluvchi noorganik tuzlarni eritadi; alifatik spirt va
kislotalarni eritadi, ko‗pgina aromatik hamda getorotsiklik hosilalarni eritadi.
52
Suvning yuqori sirt tarangligi tirik materiyalarda muxim biologik effektni aks ettiradi –
biror bir moddalar ichki muhitga tushganda (yoki tashqaridan kirganda) keskin o‗zgarishlarga
qarshi tura olish qobiliyati kelib chiqadi.
Agar bu moddalar suvning sirt tarangligini sezilarli yoki keskin o‗zgartirsa, ular, odatda,
mikroorganizmlarga halokatli ta‘sir etadi (kation va anion sirt foal moddalar) yoki hujayralar
uchun fiziologik normal bo‗lgan sharoitlarda bilinmaydigan biror-bir effektni keltirib chiqaradi
(ionogen bo‗lmagan sirt-faol moddalar).
Suvning yuqori issiqlik sig‗imi hujayra strukturalarini mumkin bo‗lgan chegaralarda
termik infaolatsiya (faollikni yo‗qotish)dan saqlaydi.
Ma‘lumki, mikroorganzmlar ma‘lum harorat chegarasida yashashga moslashgan, shu
sababli, ularning dispers muhitidagi issiqlik sig‗imiga tabiat tegishli tuzatishlarni kiritgan
(mutatsiyalarni), bular dispers faza hisobiga kiritilgan.
Mikroorganizmlarning ko‗pchiligi mezofillar guruhiga kiradi. Ular uchun optimal harorat
20-45
0
S. 45
0
S dan yuqorida termofillar, 20
0
S dan pastda psixrofillar yaxshi o‗sadi.
Aniqlanishicha, biosferada biomassa hosil bo‗lish jarayonida azot tanqisligini qoplash
uchun ammoniyli va nitrat tuzlari ko‗rinishidagi bog‗langan azot kamlik qilar ekan.
Evolyusiyaning dastlabki bosqichlarida tabiatda azotning aylanishi bugungi kundagidek
bo‗lmagan va bo‗lishi ham mumkin emas edi, chunki u paytlarda o‗simlik hamda hayvon
organizmlari hali yo‗q edi.Faqat keyinchalik sianobakteriyalardan keyin molekulyar azotni
o‗zlashtira oladigan erkin yashovchi mikroorganizmlar va mikrob simbiontlar vujudga keldi.
Erkin yashovchi aerob azot fiksatsiyalovchilarga azotobakteriyalar, aktinomitsetlar, ayrim
vibrionlar, mikobakteriyalar, spirillalar, spiroxetlar kiradi.
Anaeroblardan
klostridiy,
sianobakteriya,
fotosintezlovchi
bakteriyalardan
ham
azotfiksatorlar ma‘lum. Azotfiksatorlar - simbiontlar, rizobakteriyalar va aktinomitsetlar –
tugunakli dukkakli o‗simliklarda, botqoq mirtasida, loxda, chakandada, olxada aniqlangan.
Simbiontlar vakili sifatida lishayniklar bor, ularda sianobakteriyalar va yashil suvo‗tlar
molekulyar azotni to‗playdi va hujayraning yanada murakkabroq azotli birikmalariga
transshaklsiya qiladi.
Noorganik tuzlar - nitrat va nitritlar azot manbai sifatida ko‗pgina zamburug‗lar hamda
bakteriyalar tomonidan o‗zlashtiriladi. Bunda nitrat azoti nitratreduktaza fermenti ishtirokida
qaytariladi, so‗ng nitritreduktaza ishtirokida NH
3
gacha qaytariladi.
Havodagi erkin azot fiksatsiyasi va nitrat (nitrit) larning ammiakka qadar qaytarilishi
fermentlar, tarkibida molibden hamda temir yoki faqat molibden bo‗lgan fermentlar ishtirokida
sodir bo‗ladi.
Bundan oldingi barcha kichik molekulalar (magniy, kalsiy, kaliyning noorganik tuzlari,
fosfatlar, sulfatlar va boshqalar), mononukleotidlar, oltingugurtli aminokislotalar ko‗rinishidagi
qurilish bloklari – molekulalar sintezida, shuningdek, turli xil katalitik jarayonlarni tezlashtirishda
zarurdir. Masalan, magniy kamida 20 ta fermentativ reaksiyalarga aloqador, shuningdek,
ribosomalar faoliyatida va kaliy oqsil sintezida muxim, kobalt fermentlar tarkibida uchrovchi
vitamin V
12
tarkibiga kiradi, kalsiy bakteriya endosporalarining muxim komponenti, mis va
temir sitoxromlarga to‗g‗ridan to‗g‗ri aloqador, ayrim pigment tuzilishlariga (melanin,
gemoprotein va boshqalar) aloqadordir.
Aniqlanishicha, atom massasi 55 dan katta bo‗lgan metallar biokatalizatorlar faoliyatini
faollashtirmaydi. Simob va kumush ionlari ko‗pchilik mikroblar uchun zaharlidir. Ayrim metallar
(masalan, kumush) ning oligodinamik ta‘siri kichik kationlarning zaharli ta‘siri bilan bog‗liq,
og‗ir metallar sulfogidril (SH) guruhlarni o‗zida tutuvchi oqsil molekulalarini qaytmas tarzda
blokirovka qiladi.
Muhitda noorganik tuzlarga munosabatiga ko‗ra mikroorganizmlarni chetki galofillar,
mo‗‗tadil galofillar, dengiz organizmlari va nogalofillar kabi NaCl ning quyidagi
konsentratsiyalariga chidash beruvchi guruhlarga ajratiladi: 5-36% (to‗yingan eritma); 0-20,5% ;
0,1-5% va 0-4%. Masalan, birinchilarga Halobakterium salinarium, ikkinchisi - Paracoccus
halodenitrificans, uchinchisiga – Pseudomonas marina, to‗rtinchisiga - E coli.
53
Katta bo‗lmagan molekulalar va ionlar hujayralarda modda almashinuvining optimal
darajasini ushlab turadi, ular mikroorganizmlar osmoregulyasiyasiga sezilarli hissa qo‗shadi.
Agar hujayra ichidagi osmotik bosim tashqi bosimdan kam bo‗lsa, unda suv hujayradan chiqib
ketadi, sitoplazma hajmi kichrayadi va hujayra membranasiga ziyon etkaziladi. Gram musbat
bakteriyalarda hujayra devori bu holda hujayra membranasidan orqada qoladi. Bu jarayon
plazmoliz deyiladi. Suvli eritmalarda moddalar (elektrolit va noelektrolitlar) har xil
osmolyarlikni ko‗rsatadi. Osmolyar deb ideal noelektrolitning bir molekulyar eritmasiga
aytiladi, uning osmotik bosimi 0ºS da 2986,4 Pa, suvning muzlash haroratida esa 1,86 ºS ga
pasaygan.
Qoidaga ko‗ra, hujayra ichidagi osmolyarlik har doim muhit osmolyarligidan baland,
bu esa hujayralarda kaliy ionlari yig‗ilganligiga bog‗liq. Dengiz bakteriyalari natriy
ionlarining yuqori konsentratsiyasiga muhtojligini ular transport mexanizmlarining normal
funksiyasini ta‘minlaydi, fermentlar faolligi va stabilligini ushlab turadi. Hujayra ichi
konsentarsiyasining doimiyligi tashqi muhitda kaliy ionlarining past konsentratsiyasi sharoitida
ham membranada lokallash maxsus faol transport tizimlari harakati hisobiga ta‘minlanadi.
Mikroorganizmlarni laboratoriya va ishlab chiqarish sharoitlarida o‗stirish amaliyotida
vodoprovod suviga sterilizatsiyadan oldin asosiy element va mikroelementlar qo‗shiladi,
ultramikroelementlar har doim bu sharoitda ishlatiladigan suvda yoki boshqa noorganik
tuzlarda bo‗lishiga amindir. Ayrim maxsus tajribalardagina hamma elementlar kimyoviy toza
ingridientlar holida distillangan suvga kiritiladi. Ko‗rib chiqilgan kichik molekulalardan (N
2
O,
SO
2
, N
2
, noorganik tuzlar) oraliq birikmalar va qurilish hamda bloklari hosil qilinib ular ham
kichik razryadga kiradigan molekulalarga tegishliqilinadi.
Dostları ilə paylaş: |