Ibtidoiy (urug’-qabila) dinlari
– fetishizm, totemistik, animistik
tasavvurlarga asoslangan, o’z urug’idan chiqqan sehrgar, shamon yoki qabila
boshliqlariga sig’inuvchi dinlar. Ular millat dinlari va jahon dinlari ichiga singib
ketgan. Hozirgi Avstraliya, Janubiy Amerika va Afrikadagi ba’zi qabilalarda
saqlanib qolgan:
IBTIDOIY DIN SHAKLLARI
Totemizm –
«ototem» so’zi Shimoliy Amerika indeetslarining Ojibve qabilasi
tilida «uning urug’i» ma’nosini anglatadi va mohiyatan «odamning hayvonot yoki
Ibtiodiy din
shakllari
Fetishizm
Animizm
Totemizm
Shomonlik
Sehrgarlik
11
o’simlikning muayyan turlariga qarindoshlik aloqasi bor», deb e’tiqod qilishlik
ehtimol, ma’lum bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan
hayvon yoki o’simlikka nisbatan e’tibor keyinchalik vujudga kelgan qabilaning
diniy tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo’lishi mumkin.
Urug’dosh guruhlar o’zlarini umumiy belgilari va totemlari bo’lgan hayvon yoki
o’simlikdan kelib chiqqan deb bilar edilar. Totemlarga bunday e’tiqod uzoq
o’tmishga tegishlidir, ularning mavjud bo’lganligini faqat qadimgi rivoyatlargina
tasdiqlaydi. Masalan, hozirgacha Avstraliya aborigenlari orasidan bu xususda
afsonalar saqlanib qolgan.
Urug’dosh jamiyatning shakllanishida jarayonida totemizm muhim rol
o’ynagan, ayniqsa, qarindosh guruhlarning boshqalardan ajralishiga, «o’zimizniki»,
ya’ni «bir totemga tegishli» degan aniq taassurot paydo bo’lishiga sabab bo’lgan.
Totemizm ta’sirida paydo bo’lgan urf-odatlar va me’yorlar asrlar davomida qat’iy
ravishda qo’llanildi. Ayni totemga xos bo’lmagan begonalar bu jamoa urf-odati va
me’yorlaridan chetda hisoblangan. Totemizmning bunday ijtimoiy roli tabiiyki,
totemistik ko’rinishlarning evolyusion xarakteriga ham ta’sir kuchini o’tkazmay
qolmadi. Vaqt o’tishi bilan qarindoshlik tizimining mustahkamlanib borishi
jarayonida birinchi darajali totem tartibi haqida tasavvur ilgari surildi.
Zooantropomorf ko’rinishi bilan aralashgan holda odam bilan uning totemi
qarindoshligi orasida oilaviy munosabatlar, ya’ni odam vafot etgach uning o’z
totemiga aylanishi yoki, aksincha, qayta inson shakliga kelishi haqidagi tasavvurlar
paydo bo’ldi. Shunday qilib, totemizm urug’chilik jamoasida diniy ko’rinishlarning
tarixiy asosi bo’lib qoldi.
Insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida totemizmning asosiy
vazifalari, yuqorida aytib o’tilganidek birlashtiruvchilik, tartibga soluvchilik edi.
Totemizm diniy shakllarning dastlabkisi sanalsa-da, hozirda ham ko’plab
xalqlarning urf-odatlarida, e’tiqodlarida uning unsurlari saqlanib qolgan (masalan,
Hindistonda sigir, Avstraliyada kenguru, qirg’izlarda oq bug’u afsonaviy baxt
keltiruvchi hayvon sifatida ulug’lanadi).
Animizm
(lotin tilida «anima» – «ruh», «jon» ma’nolarini anglatadi). Animizm
– ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ilohiylashtirish, hayvonot, o’simlik
va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi ta’limotni ilgari
suruvchi ilk diniy shakllardan biri. Ilk animistik tasavvurlar qadim o’tmishda,
ehtimol,
totemistik
qarashlar
paydo
bo’lgunicha,
oilaviy
jamoalarning
shakllangunicha vujudga kelgandir.
Animizm totemizmdan farqli jihatlari haqida talabalarga aniq ma’lumot berish
lozim. Albatta, totemizm ma’lum bir oilaviy guruhning ichki iste’moliga, uni
boshqalardan farqlash maqsadiga yo’naltirilgan bo’lsa, animistik tasavvurlar keng va
umumiy xarakterga ega. Ular hammaga tushunarli va ma’qul bo’lgan. Shu bilan
birga u tabiatning qudratli kuchlarini – osmon va er, quyosh va oy, yomg’ir va
shamol, momoqaldiroq va chaqmoq kabilarni ilohiylashtirib, ularda ruh mavjud deb
bilar edi. Tabiiyki, ibtidoiy odamlar nafaqat tabiatning buyuk mavjudliklarini, balki
relefning ayrim alohida qismlari – tog’lar va daryolar, adir va o’rmonlar kabi odam
12
e’tiborini tortuvchi narsa va jismlarga ham ilohiy munosabatda bo’lar edilar.
Shunday bo’lgach, har qanday voqea-hodisalarga e’tibor bilan munosabatda bo’lish
taqazo etilgan, qurbonliklar qilingan, ruhlar haqiga duo qilib, marosimlar
uyushtirilgan.
Animizm zamonaviy dinlarning barchasida asosiy aqidaviy qismni tashkil etadi.
Jumladan, jahon dinlari sanalmish buddizm, xristianlik va islomda ham ruhlar
haqidagi ta’limot mavjud.
Dostları ilə paylaş: |