Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

Geoxronologik jadvalda qabul qilingan ranglar va belgilar

Eralar	Davrlar:	Ranglari	Indekslar yoki belgilar
Аrxey АR	Arxey erasi	Malinasimon-qizil	AR
Proterozoy PR	Proterozoy		PR
Paleozoy Pz	Kembriy davri	ko’kimtir-yashil	€
	Ordovik	to’q yashil	O
	Silur	yashilsimon-jigarrang	S
	Devon	jigarrang	D
	Toshko’mir	kulrang	C
	Perm	sarg’ish-jigarrang	P
Меzozoy Mz	Trias	och-binafsha	T
	Yura	ko’k	J
	Bur	och-yashil	K
Кaynazoy Kz	Paleogen	yarqiragan-sariq	P
	Neogen	limon-sariq	N
	To’rtlamchi	sarg’ish-kulrang	Q

Geologik xaritalardan oson foydalanish uchun ularga shartli belgilar (ranglar, belgilar, shtrixovkalar) ilova qilinadi hamda tushuntirish matni beriladi (1,3,4-rasmlar). Cho’kindi tog’ jinslari odatda qatlam ko’rinishda yotadi, ustki yuzasi tomi, ostki yuzasi tagi (podoshva) deyiladi. Ikkala yuza orasidagi eng yaqin masofa qatlamning qalinligini ko’rsatadi. Odatda geologik xaritalar bilan birga geologik kesimlar ham tuziladi. Geologik kesimlar tumanning geologik tuzilishi haqida to’liq tushuncha beruvchi yo’nalishlar bo’yicha tuziladi. Geologik xarita va kesimlarga tumanning ma'muriy holatini, relefini, gidrografik shaxobchalarini, geologik tuzilishini (tog’ jinslarining joylashishi, yoshi, tarkibi, yotish sharoiti va boshqalar) izohlovchi yozma matn ilova qilinadi. Geologik xaritalarda berilgan tog’ jinslarining tarkibi va yotish sharoiti, ularning yoshi, qatlamlarning o’zaro munosabati, yerning relefi va boshqa ma'lumotlar tumanning geologik rivojlanish tarixini aniqlash uchun imkon beradi. Bu esa o’z navbatida turli xildagi injenerlik inshootlarini qurish uchun geologik tuzilishning ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil qilish uchun yordam beradi. Ushbu mavzu bo’yicha darslarda talabaga geologik s'yomka natijasida tuzilgan dala geologik s'yomka xaritasi beriladi (1a, 3a, 4a-rasmlar). Dala geologik xaritasida geologik s'yomka natijasida aniqlangan va xujjatlashtirilgan tabiiy ochilmalar shartli belgilarda tushirilgan bo’ladi. Talabalar xonada o’qituvchi rahbarligida geologik xarita, kesim va tushuntiruvchi yozma matn tuzadilar. Berilgan topshiriq varianti bo’yicha xarita tuzishdan avval talabalar masala (topshiriq)ning shartlari bilan tanishib chiqadilar. Masalan, talabaga berilgan dala xaritasi variantida yerlarning relefi gorizontallarda tasvirlangan maydonni, daryo kesib o’tgan vodiydan iborat va xaritada tog’ jinslarining yer yuziga chiqqan joylari – tabiiy ochilmalar shartli belgilarda ko’rsatilgan (1a-rasm). Paleogen, neogen va to’rtlamchi davrga oid tog’ jinslari gorizontal holatda qatlam ko’rinishida yotadi. Geologik xaritaga va A-A yo’nalishida tuzilgan geologik kesim uchun yozma tushuntirish matni tuzish talab qilinadi. Gorizontal holatda yotgan tog’ jinsi qatlamlarining xaritadagi chegarasi yer yuzasi gorizontallari bilan ustma-ust tushadi. Qatlamlarning butun xarita bo’yicha gorizontal holatda yotishi va ular chegaralarining gorizontallarga mos kelishiga asoslanib xarita tuzishga kirishamiz. Oqdaryoning o’ng qirg’og’ida 105-110 m gorizontallari oralig’ida mergel tog’ jinsining tabiiy ochilmasi ko’rsatilgan. Qatlamni xaritada gorizontal holatda yotganini asos qilib olsak, mergellar daryoning ikkala qirg’og’ida ham 105-110 m gorizontal oralig’ida joylashgan deb hisoblashimiz mumkin. Ya'ni mergel qatlamlari Oqdaryo paydo bo’lmasidan ancha burun butun hudud bo’ylab tarqalgan desak to’g’ri bo’ladi va ulardan yuqorida ohaktoshlar (110-120 m), gillar (120-125 m), qumoq tuproqlar (125-130 m) va ulardan yuqorida qumlar (130 m dan balandda) joylashgan. Oqdaryoning geologik faoliyati tufayli bu tog’ jinslari qisman yuvilgan, vodiy hosil bo’lgan. Hozirgi vaqtda u bir xil geologik tuzilishiga ega bo’lgan ikkita tepalik oralig’idan oqib o’tadi. Demak o’ng qirg’oqda tabiiy ochilmalarda kuzatilgan megellar daryoning chap qirg’og’ida ham shu balandlikda, chap qirg’og’ida 110-120,0 m balandlikda tabiiy ochilmalarda kuzatilgan ohaktoshlar daryoning o’ng qirg’og’ida ham shu balandlikda, chap qirg’oqda 120-125,0 m tabiiy ochilmalarda kuzatilgan, gillar daryoning o’ng qirg’og’ida ham shu balandlikda tarqalgan. Daryoning chap qirg’og’ida 125-130,0 m balandliklar oralig’ida qumoq tuproqlar, 130,0 m balandlikda esa qum jinslari tarqalgan. O’ng qirg’og’ida bu jinslarni daryo faoliyati natijasida yuvilib ketgan deb aytish mumkin. Shularga asoslanib xaritani shartli belgilarda tuzamiz. Bulardan tashqari daryo o’zani bilan 105,0 metrlik gorizontal oralig’ida tabiiy ochilmalarda qumli shag’allar-allyuvial yotqiziqlar tarqalgan. Avvalgi yoritilgan qonuniy asoslardan foydalanib tog’ jinslari xaritaga tushiriladi. Shunday qilib, dala geologik xaritasidan xonada asosiy geologik xarita tuziladi (1-rasm).

K eyingi vazifa berilgan A-A yo’nalishi bo’yicha xaritaning masshtabida geologik kesim tuzishdir. Kesim millimetrli qog’ozga chiziladi. Avvaliga tanlangan chiziq bo’yicha topografik kesim chiziladi. Kesimning ordinata o’qiga kesim chizig’ida mavjud mutlaq balandlik belgilari tushiriladi (masshtab lineykasi) so’ngra ordinata o’qini kesimning A nuqtasiga ustma-ust tushirib, (geologik kesimni xaritadan boshlanish nuqtasi) kesimning abtsissa o’qiga gorizontallarning kesim chizig’i bilan kesishgan nuqtalarini belgilaymiz. Tushirilgan nuqtalarni punktir chizig’i bilan yuqoriga o’z mutlaq balandligigacha davom ettiramiz va tekis chiziqlar bilan bu balandliklarni tutashtiramiz va topografik kesimga ega bo’lamiz (1s rasm.). Endi topografik kesimga tog’ jinslarini tushiramiz. Buning uchun kesim chizig’ini abstsissa o’qiga ustma-ust qo’yamiz va tog’ jinslarining yer yuziga chiqqan chegaralari topografik kesimga o’tkaziladi va bu chegaralar oralig’ida tog’ jinslarini yotish holatini hisobga olib shartli belgilar bilan tushiriladi (1d rasm). Berilgan namuna xaritasi va kesimi tog’ jinslarining maydonda gorizontal holatda yotgan sharoitini aks ettiradi. Lekin yer qobig’ida tog’ jinslari qatlamlari bir tomonga qiyalangan (monoklinal) va burmalangan (antiklinal va sinklinal) ko’rinishda yotishi mumkin (2-rasm). Dala geologik xaritasida qatlamlar monoklinal ko’rinishda yotgan bo’lsa tabiiy ochilmalar shartli belgisida qatlamlarning yotish burchagi, yotish azimuti va yo’nalish azimutlari ko’rsatilgan bo’ladi. Xarita tuzish uchun qatlamning azimut chizig’i davom ettirilib, xarita shartli belgilarda to’ldiriladi (3a, 3b-rasm). Agar maydon burmalangan strukturalardan iborat bo’lsa, dala xaritasida tabiiy ochilmalar, tog’ jinslarining yotish elementlari, burmaning antiklinal yoki sinklinal shaklda yotganligi belgisi, burmalarning o’qi shartli belgilarda ko’rsatilgan bo’ladi, (4a-rasm)

2-rasm. Antiklinal (a) va sinklinal (b) burmalar.

1-yadro; 2-qanotlari; 3-qulfi.

Agar burmalar qavariq tomoni bilan yuqoriga qaragan bo’lsa antiklinal burma, pastga qaragan bo’lsa sinklinal burma deyiladi. Antiklinalning yadrosida qadimgi tog’ jinslari, sinklinalning yadrosida esa yosh tog’ jinslari yotadi. Burmalarning yadrosi, qanotlari, qulfi va o’q yuzasi ajratiladi. Antiklinal va sinklinal ulangan qanotlari umumiy bo’ladi.

(2 a, b – rasm). Bunday turdagi xaritalarni tuzishda burma qanotlarining simmetrik ekanligi asos qilib olinadi, ya'ni simmetriya o’qining ikki tomonida (burmalarning qanotlarida) bir xil qalinlikdagi, bir tarkibli, yotish elementi bir xil tog’ jinslari yotadi. Xaritada tog’ jinslarining stratigrafik va litologik s'yomka vaqtida tog’ kompasi bilan o’lchangan (xaritada ko’rsatilgan) qatlamlarning azimuti yo’nalishidan foydalaniladi (3, 4 - rasm).

Shu tariqa geologik xarita tuziladi.
Geologik kesim tuzish avval ko’rsatilgan usulga asoslanadi, faqat kesimda tog’ jinslarining yotish tomoni va burchagini ko’rsatish uchun berilgan yotish elementlaridan foydalaniladi (3s, 4s-rasmlar). Geologik xaritada va kesim tuzib bo’lganidan so’ng uning yoniga tog’ jinslarining tarkibini ko’rsatuvchi shartli belgilar, geoxronoligik jadvaldan foydalanib ularning yoshini ko’rsatuvchi rang belgilari ko’rsatiladi. Xarita va kesimlar geoxronologik jadvalga moslab bo’yaladi.
Geologik xarita va kesim bo’linganidan so’ng, maydonni geologik tuzilishini yorituvchi yozma tushuntirish matni tuziladi. Unda maydonning relefi, mutlaq va nisbiy balandliklari, gidrografik shaxobchalari, to’liq ma'nodagi geologik tuzilishi (yoshi, hosil bo’lishi, maydonda tarqalishi, litologik tarkibi, yotish sharoiti, qalinligi) yoziladi.

2. DARYO VODIYLARINING GEOLOGO-GIDROGEOLOGIK KESIMINI TUZISH.

Ushbu amaliy ishning vazifasi talabalarni daryolarning geologik faoliyati natijasida hosil bo’lgan turli xil shakldagi relef elementlari va yotqiziqlari bilan tanishtirish, hamda geologo-gidrogeologik kesim tuzish usulini o’rgatishdan iboratdir.

2.1. DARYOLARNING GEOLOGIK FAOLIYATI.

Daryolar doimiy tabiiy suv oqimi bo’lib, ular ma'lum bir o’ziga xos qiya relefli yerlarda hosil bo’ladilar va yer yuzida katta geologik ish bajaradilar. Ularning asosiy ish faoliyati daryo tagi va qirg’oqlarini yuvishdan, yuvilgan jins bo’laklarini tashishdan va yotqizishdan (to’plashdan) iboratdir. Bu jarayonlar ko’p hollarda daryo vodiysining bir qismida bir vaqtning o’zida namoyon bo’lishi mumkin. Lekin daryoning yuqori oqimida, vodiyning o’sishi regressiv erroziya hisobiga kechayotgan qismida –erroziya, o’rta oqimini yuvilish, tashilish va yuvilgan jins bo’laklari yotqizilishi (akkumulyatsiya), quyi oqimida esa, tashilish va yotqizilish jarayonlari kuzatiladi.