Toshkent irrigatsiya va qishloq

II BOB. QISHLOQ XO’JALIGI KORXONALARINI HOZIRGI 
 
HOLATI HAMDA IQTISODIY SAMARADORLIGINING TAXLILI 
2.1. Qishloq xo’jaligi korxonalarini hozirgi holatining taxlili 
Ma’lumki, qishloq xo’jaligi mamlakatimiz iqtisodiyotining etakchi 
tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari, sanoatni xom 
ashyo bilan ta’minlash hamda ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining 
ma’lum bir qismi shu soha zimmasida ekanligini inobatga olsak, uning 
respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotida naqadar muhim o’rin tutishi ayon 
bo’ladi. Shu bois, Yurtboshimiz rahnamoligida mustaqillikning dastlabki 
yillaridan boshlab qishloq xo’jaligida keng ko’lamli hamda izchil islohotlar 
amalga oshirilib kelinmoqda. 
Istiqlol yillarida qishloq xo’jaligida bozor munosabatlarini bosqichma-
bosqich joriy etishning me’yoriy-huquqiy asoslarini yaratish va uni 
takomillashtirib borishga alohida e’tibor qaratildi. o`zbekiston Respublikasining 
Er kodeksi, “Fermer xo’jaligi to’g’risida”, “Dehqon xo’jaligi to’g’risida”, 
“Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi qonunlari va 
boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar fermer va dehqon xo’jaliklari faoliyatining 
huquqiy asoslarini shakllantirish hamda qishloqda tadbirkorlik faoliyatini 
amalga oshirish uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochdi. 
Sohaning barcha tarmoqlarida turli mulkchilik va xo’jalik yuritish 
shakllarining rivojlanishi, mahsulot ishlab chiqarish tarkibida nodavlat sektorda 
faoliyat ko’rsatayotgan xo’jalik sub’ektlari ulushining yuqori bo’lishiga zamin 
yaratmoqda. Natijada, keyingi yillarda qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida 
ularning ulushi qariyb 100 foizga etdi. 
Xo’jalik yuritishning eng samarali, taraqqiy etgan davlatlar tajribasida 
o’zini har tomonlama oqlagan fermerlik harakatiga o’tilishi esa soha rivojida 
yangi davrni boshlab berdi. 
Aytish joizki, fermer xo’jaliklarining er-suv, moddiy-texnika va mehnat 
resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishda rag’batlantiruvchi omillar 
14 

---

paydo bo’ldi. Fermer xo’jaliklari faoliyatini samarali yo’lga qo’yish uchun 
barcha zaruriy shart-sharoitlarning yaratilganligi ularning qishloq xo’jaligi 
mahsulotlari 
ishlab 
chiqarishdagi 
ulushi 
va 
iqtisodiy 
samaradorlik 
ko’rsatkichlarining muntazam ortib borishiga sabab bo’lyapti. 
Ayniqsa, keyingi yillarda fermer xo’jaliklarini moliyaviy qo’llab-
quvvatlash, ekin turlarini hududlar tabiiy-iqlim xususiyatlarini hisobga olgan 
holda, mamlakat ehtiyojlari va bozor talablari asosida joylashtirish, tuproq 
unumdorligini oshirish, erlarning meliorativ holatini yaxshilash hamda har bir 
gektar maydon hisobiga olinadigan foyda miqdorini ko’paytirishga qaratilgan 
samarali tizimlar joriy etilmoqda. 
Masalan, so’nggi yillarda paxta maydonlarining qisqartirilishi hisobiga 
donli, sabzavot, poliz va kartoshka ekinlarining ekilishi, bog’ va uzumzor 
maydonlarning kengaytirilishi natijasida, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi 
sharoitida ham aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash, ichki bozor 
to’kinchiligi va narx-navoning mavsumiy barqarorligiga erishilyapti. 
Biz bugun 2013-yilning yakunlari haqida gapirganda, avvalo, o’tgan yilda 
mamlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda mutanosiblikka erishgani, 
modernizatsiya va diversifikatsiya hisobidan yuqori sur’atlar bilan rivojlanganini 
qayd etamiz. 
Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8 foizga o’sdi, sanoat mahsulotlari 
ishlab chiqarish hajmi 8,8 foizga, qishloq xo’jaligi – 6,8 foizga, chakana savdo 
aylanmasi – 14,8 foizga oshdi. Inflyatsiya darajasi prognoz ko’rsatkichidan past 
bo’ldi va 6,8 foizni tashkil etdi. 
O’tgan yil yakunlariga ko’ra, tashqi davlat qarzi yalpi ichki mahsulotga 
nisbatan 17 foizni, eksport hajmiga nisbatan qariyb 60 foizni tashkil etdi. Bu 
avvalambor xorijiy investitsiyalar va umuman, chetdan qarz olish masalasiga 
chuqur va har tomonlama puxta o’ylab yondashish natijasidir. 
2013-yilda iqtisodiyot sohasidagi soliq yuki 21,5 foizdan 20,5 foizga, 
jismoniy shaxslar uchun daromad solig’ining eng kam stavkasi 9 foizdan 8 
15 

---

foizga tushirilganiga qaramasdan, davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga 
nisbatan 0,3 foiz profitsit bilan bajarildi. 
Sohada amalga oshirilayotgan bu kabi tizimli tadbirlar qishloq xo’jaligi 
mahsulotlari hajmining barqaror o’sishini ta’minlamoqda. Jumladan, don ishlab 
chiqarish hajmi 2013 yilda 2000 yilga nisbatan 1,7 marta, kartoshka ishlab 
chiqarish 2,8 marta, poliz 3,1 marta, sabzavot 2,9 marta, meva va rezavorlar 2,6 
marta va uzum 1,9 martaga ortdi. 2013 yilning dastlabki 6 oyida erishilgan 
ko’rsatkichlar, jumladan, joriy yilda g’alladan rekord darajada hosil olinganligi 
yil yakuni bo’yicha natijalarning bundan ham salmoqli bo’lishidan darak 
bermoqda. 
Buni avvalambor iqtisodiyotimizda amalga oshirilayotgan chuqur tarkibiy 
o’zgarishlarning, mamlakatimiz bir paytlardagi agrar respublikadan bosqichma-
bosqich 
ravishda 
sanoati 
rivojlangan 
zamonaviy 
davlatga 
aylanib 
borayotganining yaqqol tasdig’i sifatida qabul qilishimiz darkor. 
Qishloq xo’jaligining o’zida keng ko’lamli o’zgarishlar va sifat jihatdan 
yangilanishlar yuz bermoqda. 
Yurtimizda ekin maydonlarini optimallashtirish va qishloq xo’jaligi 
ekinlarini rayonlashtirish borasida har tomonlama puxta o’ylangan siyosat olib 
borilayotgani eng muhim xomashyo va eksportbop mahsulot bo’lmish paxta 
yetishtirishning nisbatan barqaror hajmini saqlagan holda, boshqa qishloq 
xo’jaligi mahsulotlari etishtirishni bir necha barobar ko’paytirish imkonini berdi. 
Eng muhimi, xalqimizni oziq-ovqat mahsulotlari bilan to’liq ta’minlashga zamin 
tug’dirdi, kerak bo’lsa, ularni chet mamlakatlarga eksport qilishga imkon 
bermoqda. 
Bugungi fermer xo’jaliklari samarali faoliyat yuritish uchun o’z ixtiyorida 
ijara asosidagi etarlicha ekin maydonlariga ega bo’lgan, yuksak samarali 
zamonaviy texnika bilan ta’minlangan, ilg’or texnologiyalarni puxta egallagan 
yirik xo’jaliklardir. Muxtasar aytganda, ular qishloqlarimizning tayanch 
ustunidir. 
16 

---

Ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklari qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish 
bilan birga, ularni chuqur qayta ishlash, qurilish ishlarini amalga oshirish va 
qishloq aholisiga xizmat ko’rsatish kabi yo’nalishlarda samarali faoliyat 
ko’rsatmoqda va o’z istiqbolini topmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda 
bunday fermer xo’jaliklarining soni 18 mingdan ziyodni tashkil etmoqda. 
Yurtimizda 
qishloq 
xo’jaligini 
rivojlantirishning 
kelajagi 
haqida 
gapirganda, er va suv resurslari bo’yicha imkoniyatlarimiz cheklanganini 
hisobga olib, bu borada yagona to’g’ri yo’l – qishloq xo’jaligini intensiv asosda 
rivojlantirish, erlarning meliorativ holatini tubdan yaxshilash, selektsiya ishlarini 
chuqurlashtirish, yuksak samarali zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish va 
suvdan oqilona foydalanish, eng muhimi – dehqon va fermerlarning dardi bilan 
yashash, desam, o’ylaymanki, barchangiz mening fikrimga qo’shilasiz. 
Faqat erga mehr, uning unumdorligini oshirish va birinchi navbatda dehqon 
va fermerga doimiy e’tibor, ularning manfaati haqida g’amxo’rlik qilish – bu 
qishloqni va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish bo’yicha biz 
tanlagan yo’ldir. 
O’tgan yili 2013-2017 yillarda sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini 
yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish bo’yicha kompleks chora-
tadbirlar 
davlat 
dasturini 
qabul 
qilindi. 
Iqtisodiyotimizni 
barqaror 
rivojlantirishda xizmat ko’rsatish sohasi tobora katta rol o’ynamoqda. Biz o’tgan 
yilning boshida 2013-2016-yillarda qishloq joylarda xizmat ko’rsatish va servis 
sohasini jadal rivojlantirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar dasturini 
tasdiqladik. 2013-yilda xizmat ko’rsatish bo’yicha 13 mingdan ortiq korxona, 
jumladan, savdo-maishiy komplekslar, minibanklar va sug’urta kompaniyalari 
filiallari va boshqa korxonalar tashkil etildi. 
Ma’lumki, aholining o’sishi va sanoatning jadal sur’atlar bilan rivojlanib 
borishi natijasida suv resurslari hamda qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan 
talab ham o’z-o’zidan ortadi. Er resurslarining cheklanganligi va suvning 
tanqisligi ulardan tejamli, oqilona foydalanishni, erlarning meliorativ holati va 
unumdorligini yaxshilash orqali ekinlar hosildorligini oshirishni taqozo 
17 

---

etmoqda. Bu borada, sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilashga 
qaratilgan 2008–2013 yillarga mo’ljallangan davlat dasturi doirasida moliya 
vazirligi huzuridagi Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash 
jamg’armasi mablag’lari hisobidan meliorativ ob’ektlarni ta’mirlash va tiklash 
ishlari jadal olib borildi. 
Jamg’arma hisobidan 2013 yilda meliorativ ob’ektlarni rekonstruktsiya 
qilish, qurish hamda ta’mirlash va tiklash ishlari amalaga oshirilib, 260 ming 
gektardan ziyod sug’oriladigan erlarning holati yaxshilandi. Umuman olganda, 
2008-2013 yillarda ushbu tadbirlar natijasida jami 1 mln. 200 ming gektar 
maydonning meliorativ holatida ijobiy o’zgarish ko’zga tashlandi. 
Qishloq xo’jaligining yana bir muhim tarmog’i – chorvachilik sohasida 
ham qator yutuqlarga erishilmoqda. 2013 yil yakuni bilan barcha toifadagi 
xo’jaliklarda qoramollar bosh soni 2012 yilga nisbatan 5,2 foizga, qo’y va 
echkilar 105,8 foizga, parrandalar bosh soni 111,1 foizga ko’paydi. Natijada, 
tirik vaznda go’sht ishlab chiqarish 2012 yilga nisbatan 107, sut 108, tuxum 113, 
jun 108, hamda qorako’l teri ishlab chiqarish 109 foizga ortdi. 
Respublikada naslchilik-selektsiya ishlari bilan shug’ullanuvchi 448 ta 
xo’jalik faoliyat yuritmoqda. Ushbu xo’jaliklarda qoramollarning ettita zoti 
bo’yicha turli yo’nalishlarda ishlar olib borilmoqda. Shuningdek, 2591 ta 
ixtisoslashtirilgan veterinariya punktlari faoliyat ko’rsatmoqda. Bu ishlarning 
barchasi aholi, dehqon va fermer xo’jaliklari uchun davlatimiz tomonidan 
yaratib berilayotgan qulaylik va imkoniyatlardir. 
Keyingi yillarda qishloq xo’jaligiga lizing asosida etkazib berilayotgan 
texnikalar turi va soni ham ortib bormoqda. Lizing asosida sotilayotgan 
texnikalar qatoriga traktor, kombayn, chigit ekish seyalkalari va chekanka 
qiluvchi agregatlarning o’nlab yangi modellari kiritildi. Lizing asosida qishloq 
xo’jaligi texnikalari etkazib berish 2013 yilda 2010 yilga nisbatan qariyb ikki 
martaga ortdi. 
Shu o’rinda, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 22 
oktyabrda e’lon qilingan “O`zbekistonda fermerlik faoliyatini tashkil qilishni 
18 

---

yanada takomillashtirish va uni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 
farmoni mamlakatimizda fermer xo’jaliklarining iqtisodiy mustaqilligi va 
moliyaviy barqarorligini oshirish uchun yaratilgan shart-sharoitlarni yanada 
kengaytirish, yangi ishchi o’rinlari yaratish va aholi farovonligini yuksaltirishda 
fermer xo’jaliklarining rolini oshirish bilan bog’liq barcha masalalarni qamrab 
olganligini qayd etib o’tish joiz. Mazkur farmon agrar sohada etakchi kuchga 
aylanib borayotgan fermerlik harakatining sifat jihatdan yangi bosqichga 
ko’tarilishiga mustahkam zamin yaratdi. Bir so’z bilan aytganda, fermer 
xo’jaliklarining iqtisodiy mustaqilligi va moliyaviy barqarorligini oshirish, 
ularning er-suv resurslaridan oqilona foydalanishi, zamonaviy texnologiyalarni 
joriy etishini rag’batlantirish kelgusida ham mazkur soha rivojlanishining 
ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lib qoladi.