Toshkent irrigatsiya va qishloq

1-rasm. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlari. 
Agrosanoat ishlab chiqarishi samaradorligi pastligi, rivojlanmaganligiga 
asosiy sabablardan biri qishloq xo’jaligining alohida sohalarini moddiy-texnika 
bilan ta’minlash jarayonidagi nomutanosiblik, soha tarmoqlarining alohida 
mahkama va vazirliklarga bo’ysunishi, ular o’rtasidagi o’zaro nomuvofiq 
aloqani bartaraf etish uchun tarmoqlararo yagona takror ishlab chiqarishni 
rivojlantirish zanjirining yo’qligidir. Masalan, saqlash va qayta ishlash sanoati 
rivojlanmaganligi, quvvati pastligi natijasida har yili o’rtacha etishtirilgan 
go’shtning-15, sutning-20, meva, sabzavot va kartoshkaning 40% ga yaqini, don 
va paxtaning 10% dan ortig’i isrof bo’lmoqda. 
Buning asosiy sababi shundaki, soha tarmoqlari o’rtasidagi aloqalar o’zaro 
iqtisodiy manfaatdorlik asosida yo’lga qo’yilmagan, moddiy-texnika bazasi 
etarli darajada rivojlantirilmagan. Bundan tashqari qishloq xo’jaligiga etkazib 
21 

---

berilayotgan mashina, traktor va boshqa texnika vositalarining, mineral 
o’g’itlarning sifati past. Shu sababli o’z miqdoriga nisbatan kutilgan samarani 
bermayapti. Ularning samaradorligi pastligiga traktor va texnikalarga texnik 
xizmat ko’rsatish, ularga ehtiyot qismlarni etkazib berish, joriy ta’mirlash 
ishlarini amalga oshiruvchi korxonalar etarli darajada rivojlanmaganligi ham 
sabab bo’lmoqda. 
Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarish jarayonida ekologik jihatdan 
zararli texnika va materiallar ishlab chiqarish hamda ishlatishga qarshi ma’muriy 
va iqtisodiy to’siq yo’qligi sababli, tuproq tarkibiga salbiy ta’sir qiladigan og’ir 
va zararli traktor va texnika vositalarini etkazib berish to’xtatilgan. 
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish 
natijalari ob-havo va iqlim sharoitlariga qarab, yillar bo’yicha o’zgarib turadi. 
Shu sababli, bu sohada takror ishlab chiqarishning bir maromda kechishini 
ta’minlash ko’pincha fondlarni barpo etish va saqlab turishni talab etadi. 
Shuning uchun favqulodda hollarda ishlatish uchun oziqa, urug’lik va ish haqi 
zahira fondlarini tashkil etish lozim. Keyingi 30-40 yillar ichida rivojlangan 
mamalakatlar qishloq xo’jaligida ko’plab ijtimoiy va iqtisodiy o’zgarishlar ro’y 
bergan. Qishloq xo’jaligi hozirgi zamonaviy texnikasi va biologiya fani 
yutuqlarini qo’llashga asoslangan industrial tovar ishlab chiqarish vositalari 
etkazib beruvchi va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi sanoat 
tarmoqlarini tegishli savdo bo’g’imlarini birlashtiruvchi yagona agrobiznes - 
agrosanoat majmui tizimiga birlashib, integratsiyalashdi. 
Bozorni boshqarish, dastlab bevosita yuqori pirovard natijalarga erishish – 
qishloq xo’jaligi va agrosanoat majmui tarkibidagi boshqa tarmoqlar o’ptasida 
balanslashgan mutanosiblikni o’rnatishdir. Shu munosabat bilan davlat 
boshqaruv idoralari va agrosanoat tarkibidagi xo’jalik(korxona, tashkilot)lar 
ishchi apparati xodimlarining barcha boshqaruv bosqichlaridagi o’rni ortib 
bordi. Bozor munosabatlarini tartibga solish rejali taqsimot tizimi sharoitida 
ishlab chiqarishni boshqarishga nisbatan murakkab. Shuning uchun boshqarish 
22 

---

idoralari zamonaviy vazifa va talablarga mos keladigan tashkiliy tuzilma va 
mutaxassislar tarkibi bo’yicha javob bermog’i, rahbar xodimlar ishchanlik va 
malakaviy qobiliyatlari tufayli iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini muvofiqlashtirish 
muammolarini echish san’atiga ega bo’lmog’i lozim. 
Davlat boshqaruv idoralarining agrosanoat majmuida xo’jalik mexanizmini 
tartibga solishdagi roli bevosita iqtisodiy dastaklar va moddiy rag’batlantirish 
orqali o’sib boradi. Ta’kidlash joizki, davlat tomonidan boshqarishni tartibga 
solish, nazarimizda, ma’lum vazifadan tashkil topmog’i lozim. Ular 
quyidagilarda iborat: 
- byudjet, kredit resurslaridan va davlat tomonidan xo’jaliklarga beriladigan 
yordam mablag’laridan oqilona foydalanish; 
- qishloq xo’jaligi va boshqa tarmoqlar o’rtasidagi baholar mutanosibligini 
saqlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish; 
- respublika va uning mintaqalari bo’yicha oziq-ovqat fondini yaratish, 
qishloq tovar ishlab chiqaruvchilari uchun marketing xizmatini tashkil etish; 
- samarali investitsiya, innovatsiya va institutsional siyosatni olib borish. 
Hozirgi paytda agrosanoat majmuini boshqarishda qator kamchiliklar 
mavjud, Xususan: 
- agrosanoat ishlab chiqarishini tartibga solishda ayniqsa, tarmoqlararo 
munosabatlarga ta’sir etishda va qishloq xo’jaligi hamda sanoat tarmoqlari 
o’rtasidagi ekvivalent almashuvida davlatning ishtirok etmayotganligi; 
- islohotlarni joriy etishda mintaqaviy xususiyatlar va mavjud qishloq 
xo’jaligi ishlab chiqarish tuzilmasi hisobga olinmayotganligi; 
- agrar sohani qayta tashkil etishda ijtimoiy omillarni, xususan, mehnatga 
qobiliyatli xodimlarni ish bilan ta’minlashga qaratilgan tadbirlarning hayotga 
sekin joriy etilayotganligi. 
Xorij va mamlakatimizda to’plangan tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, 
bozorning shakllanish jarayoni o’sib borishi bilan xo’jalik sub’ektlari tomonidan 
iqtisodiyotni boshqarish omillarining ahamiyati ham ortib boradi. Ko’pgina 
mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, bozor munosabatlari rivojlanishi 
23 

---

bilan davlatning agrosanoat tizimi va uning alohida tarmoqlariga maqsadga 
muvofiq ravishda ta’sir etish zarurati saqlanib qoladi. 
Bozor iqtisodiga o’tishning hozirgi bosqichida respublikamiz agrar sohasini 
boshqarishda davlat boshqaruvining ahamiyati katta. Shuning uchun davlat 
idoralari xo’jalik ishlariga aralashmaslik siyosatidan chekinib, agrar sohani va 
agrosanoat majmui boshqa tarmoqlarini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlarini 
belgilab bermog’i lozim. 
Ta’kidlash joizki, qo’shimcha moddiy, mehnat va moliya resurslarini jalb 
qilmasdan, faqat boshqarish tizimini tashkil etishni tartibga solish orqali katta 
samaraga erishish mumkin. Agrosanoat majmui tizimini tashkil etishning muhim 
sharti, bu jarayonni maqsadga muvofiq rejali va izchil davom ettirishdir. 
Qishloq xo’jaligi tarmoqlari, xususan, dehqon xo’jaliklari turli rivojlanish 
bosqichlarini bosib o’tib, turli institutsional muhit sharoitida o’zining 
yashovchanligini ko’rsatgan shaxsiy yordamchi xo’jaliklari o’rnida vujudga 
kelgan xo’jalik yuritish shakli hisoblanadi. Aholining shaxsiy yordamchi 
xo’jaliklari xalq xo’jaligining turli sohalarida band bo’lganlar uchun ishdan 
bo’sh vaqtida mehnat resurslaridan samarali foydalanish vazifasini bajargan 
bo’lsa, dehqon xo’jaligi nafaqat ishdan bo’sh vaqtdan samarali foydalanish, 
balki kichik miqyosida qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish 
bilan shug’ullanuvchi kichik tadbirkorlik sub’ektidir. Shu bilan birga dehqon 
xo’jaligi uy xo’jaligining faoliyat doirasida olib boriladi va oila biznesini tashkil 
etish usuli hisoblanadi. Bu jihatdan dehqon xo’jaligining vazifasi oila 
a’zolarining shaxsiy mehnati asosida qishloq xo’jaligi mahsulotini ishlab 
chiqarish va sotish orqali inson kapitalini ro’yobga chiqarishda namoyon 
bo’ladi. Uy xo’jaligi hamda firma faoliyati doirasida yuzaga keladigan 
hukmronlik munosabatlari dehqon xo’jaligiga ham xosdir. Dehqon xo’jaligi oila 
a’zolari o’z hatti-harakatlari ustidan nazoratni oila boshlig’i hisoblangan shaxsga 
ishonib topshiradilar. 
Demak, bugungi kunda dehqon xo’jaligi o’zining ijtimoiy-iqtisodiy 
mohiyatiga ko’ra iqtisodiy faoliyatining asosiy sub’ektlaridan hisoblangan-uy 
24 

---

xo’jaligi va firmaning ayrim jihatlarini o’zida namoyon qiladi va inson kapitalini 
realizatsiya qilishning muhim yo’nalishi sifatida daromadlarni ko’paytirish 
hamda oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashda, aholi turmush darajasini 
ko’tarishda katta ahamiyat kab etadi. 
Ma’lumki, tovarliligi yuqori bo’lgan mahsulotlarni erta etishtirish ulardan 
ko’proq daromad olishga olib keladi. Bu ayniqsa, janubiy hududlarda joylashgan 
dehqon xo’jaliklari uchun muhimdir. Dehqon xo’jaliklari uchun nafaqat 
mahsulotni erta etishitirish balki erta etishtirilgan mahsulotni sotish ham katta 
xarajatlarni talab qiladi. Erta etishtirilgan mahsulotlarni sotishda mablag’ 
etishmasligi bois etishtirilgan mahsulotning 50 foizigacha bo’lgan qismi 
vositachilarga sotib yuboriladi. Hozirgi kunda dehqon xo’jaliklaridagi mavjud 
muammolar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
- dehqon xo’jaliklarining mineral o’g’it va o’simliklarni himoya qilishning 
kimyoviy vositalari, yonilg’i moylash materiallari va texnika vositalariga 
bo’lgan haqiqiy talabni to’liq qondirilmayotganligi va yaxshi o’rganilmaganligi; 
- dehqon xo’jaliklari chorvadorlikda etakchi mavqega ega bo’lishiga 
qaramasdan mahsuldorlik darajasi unchalik yuqori emas; 
- qayta ishlovchi sanoat korxonalari bilan go’sht va sut sotib olishning 
samarali tizimi yo’lga qo’yilmagan; 
- dehqon xo’jaliklarida bozor talabiga mos ravishda mahsulot etishtirishga 
ma’lum ma’noda erishilayotgan bo’lishiga qaramasdan, mahsulotni sotish va 
qayta ishlash yaxshi yo’lga qo’yilmagan. 
Shunday holatlar ham uchrab turadiki, dehqon o’zi etishtirgan mahsulotni 
bozorda past narxda hatto tannarxidan ham past bahoda sotishga majbur. 
Bunday holatni bartaraf etish uchun dehqonlarning kooperatsiya orqali 
birlashish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. 
Bunda asosiy e’tibor tarmoq va tarmoqlararo tarkibiy tuzilmalar tashkil 
etish orqali dehqon xo’jaliklarining moddiy-texnika resurslari, mineral o’g’itlar, 
yonilg’i-moylash vositalari hamda ishlab chiqarish va texnika, servis va 
maslahat xizmatlariga bo’lgan ehtiyojlarini yanada to’laroq qondirish va qishloq 
25 

---

xo’jaligi mahsuloti ishlab chiqarish hajmini oshirishga e’tibor qaratish lozim. Bu 
maqsadlar qishloqda xususiy tadbirkorlikni tashkil etish va rivojlantirish 
maqsadlariga mos kelishi lozim. Bunda asosiy e’tibor qishloq xo’jaligida ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirish, aholini oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan 
talabini qodirish, servis xizmatini ko’rsatish tizimini intensiv rivojlantirish 
hamda davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tizimini rivojlantirishga qaratilishi 
lozim. Ko’pgina hollarda dehqon xo’jaligi bozor konyukturasi, talab va taklif, 
raqobat, bozor narx navolari haqida atroflicha ma’lumotga ega bo’lishi, uning 
bilim va axborot bilan ta’minlanganlik darajasiga juda ham pastligicha 
qolmoqda. Buning natijasida ba’zi o’rganilgan dehqon xo’jaliklarida sotish 
xarajati mahsulot bahosining 25 foizini, jami xarajatlari tarkibida esa sotish 
xarajatlari 60 foizdan ortig’ini tashkil etmoqda. 
Albatta, mamlakatimizda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni 
yanada oshirish imkoniyatlari mavjud va bu imkoniyatlardan samarali 
foydalanish hisobiga etishtirilgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini nafaqat 
mamlakatimiz aholisini tuliq ta’minlash, balki kelgusida qishloq xo’jaligi 
mahsulotlari qushni mamlakatlarga yoki MDH davlatlariga eksport qilish 
imkoniyatlari etarli darajada mavjud. 
Endi “Oq-oltin” paxta tozalash ochiq aktsiyadorlik jamiyatining iqtisodiy 
va moliyaviy faoliyatini tahlilini ko’rib chiqamiz. (2-jadval).