Toshkent kimyo-texnologiya institutining yangiyer filiali

Ilmiy kommunizm

Faylasuf insoniyat tarixining taraqqiyotini sinfiy kurashda ko'rgan. Uning fikriga ko'ra, bu jamiyatning samarali rivojlanishiga erishishning yagona yo'li. Marks va Engels proletariat kapitalizmni yo'q qilishga va yangi xalqaro sinfsiz tartibni o'rnatishga qodir sinf deb ta'kidladilar. Ammo bu maqsadga erishish uchun dunyo (doimiy) inqilob zarur.

"Kapital" va sotsializm

Mashhur "Kapital" da muallif kapitalizm iqtisodiyotining kontseptsiyasini batafsil bayon qildi. Karl kapital ishlab chiqarish muammolari va qiymat qonuniga katta e'tibor berdi. Shuni ta'kidlash kerakki, Marks Adam Smit va Devid Rikardo g'oyalariga tayangan. Aynan shu ingliz iqtisodchilari qiymatning mehnat mohiyatini aniq ifoda etishgan. Yozuvchi o'z asarlarida kapitalning turli shakllari va ishchi kuchi ishtirokini muhokama qilgan. Nemis nazariyasiga binoan kapitalizm iqtisodiy inqirozlarni o'zgaruvchan va doimiy kapital o'rtasidagi uzluksiz kelishmovchilik bilan boshlaydi, bu keyinchalik tizimning buzilishiga va jamoat mulki bilan almashtirilgan xususiy mulkning asta-sekin yo'q bo'lib ketishiga olib keladi. Karlning rafiqasi Jenni fon Vestfalen ismli aristokrat edi. 6 yil davomida sevishganlar yashirincha to'y qildilar, chunki qizning ota-onasi ularning munosabatlariga qarshi edi. Biroq, 1843 yilda er-xotin rasmiy ravishda turmushga chiqdi. Jenni erining mehribon rafiqasi va sherigi bo'lib chiqdi, u etti bolani dunyoga keltirdi, ulardan to'rttasi bolaligida vafot etdi. Marksning ba'zi biograflari uning uy bekasi Helena Demut bilan nikohsiz bolasi borligini da'vo qilishadi. Mutafakkir vafotidan so'ng, Engels bolani kafillikka oldi. Marks 1881 yil oxirida vafot etgan xotinining o'limiga jiddiy sabr qildi. Tez orada unga plevrit tashxisi qo'yildi, bu tez rivojlanib, oxir-oqibat faylasufning o'limiga olib keldi.
Karl Marks surati

Umrining ohirigacha shu insonlar bilan doʻst va hamkasaba boʻlib yashaydi. Marxning ishchilar sinfining sharoitiga eʼtibor qaratishiga ham Engels sababchi boʻlgan. 1849-yilda Marx Londonga koʻchib oʻtadi. 1864-yilda Marx „Halqaro ishchilar assotsiatsiasini“ tashkil etdi. 1867-yilda „Kapital“ ning 1chi tomi nashr qilinadi. Karl Marx 1883-yilda London shaxrida 64 yoshida vafot etgan. Londondagi Hengeyst mozoriga davn etilgan. „Kapital“ning keyingi tomlari Engels tomonidan nashr qilinadi. K. Marks va F. Engels asos solgan falsafiy, iqtisodiy va siyosiy taʼlimot. Nemis mumtoz falsafasini (Gegel, Feyerbax va boshqalar), ingliz siyosiy iqtisodini (Smit, Rikardo va boshqalar), fransuz xayoliy sotsializmini (Sen-Simon, Furye va boshqalar) oʻrganishga tayanib, Marks va Engels dialektik, tarixiy materializmga asoslangan falsafa, qoʻshimcha qiymat nazariyasiga asoslangan siyosiy iqtisod va kommunizm taʼlimotini ishlab chiqdilar. M.da moddiy ishlab chiqarish usuli, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari jamiyatning negizi sifatida karaladi. M. xususiy mulkchilikka asoslangan jamiyatda ishlab chiqarishning ijtimoiy va oʻzlashtirishning xususiy harakterga ega ekanligiga tayanib, ijtimoiy inqilob toʻgrisidagi qonunni asoslashga urinadi. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya, sinfiy kurash bilan bogʻliq nazariyani ilgari suradi. Jamiyat tari-xiga sinflar kurashi tarixi sifatida qaraydi. M.ga kura, sinfiy kurash proletariat diktaturasiga olib keladi. Proletariat diktaturasining maqsadi esa sinfsiz jamiyat qurishdan iborat deb hisoblaydi. M. ishlab chikarish vositalariga faqat ijtimoiy mulkchilikni tan oldi, boshqa mulk shakllarini inkor etdi. Xususiy mulkni barcha ijtimoiy illatlarning asosiy sababi degan notoʻgʻri qarashni ilgari suradi. M.ning qoʻshimcha qiymat qonuni kapitalizmning asosiy iqtisodiy qonuni deb qaralgan. M.da tarixni materialistik tushunish orqali jamiyatning rivojlanish qonunlari, kapitalizmning sotsializm bilan almashinishi muqarrarligi, kapitalizmdan sotsializmga oʻtish davri, kommunizmning ikki fazadan iborat ekanligi gʻoyasi ilgari suriladi va sotsializm kommunizmning quyi fazasi sifatida qaraladi. Yana q. Sotsializm. M. 19-asr ijtimoiy fikr taraqqiyotiga taʼsir koʻrsatdi. Ayni vaqtda undagi xayoliy, ziddiyatli va xato tasavvurlar tanqidga uchradi. M.da ijtimoiy qarama-qarshiliklar, sinfiy kurash va zoʻrlik nazariyasi mutlaqlashtirildi, proletariatning tarixiy roli asossiz ravishda ulugʻlandi. M. Rossiyadagi Oktabr toʻntarishi va kommunistik totalitarizmga xizmat qildi. M. davlat mafkurasi boʻlib qolgan koʻp mamlakatlarda 20-asrning 80-yillaridan boshlab mustabid rejimlarning yemirilishi va mustaqil davlatlarning taraqqiyot yoʻllarini belgilab olishi M.ni tanqidiy oʻrganish va unga baho berishda yangi davrni boshlab berdi.