Toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov innovatsion menejment

14.3. Innovatsion faoliyatning samaradorligini tahlil qilishda
vaqtomilini hisobga olish 
Vaqt omili g‘oyatda xilma-xil tarzda namoyon bo‘ladi, shuning uchun
investitsion loyihalarning samaradorligini tahlil qilish va baholash masalalarini hal
qilishda uni inobatga olish lozim. Avvalo korxonaning ishlab chiqarish
(operatsion), investitsion va moliyaviy faoliyatining dinamik xususiyatga egaligi
haqida so‘z yuritish mumkin. Bu xususiyat ishlab chiqarilayotgan mahsulot
hajmining, assortiment tarkibi va sifatining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi.

---

---

345
Xomashyo, materiallar, yoqilg‘i-energetika resurslarining zahiralari va me‘yorlari

ham o‘zgarib turadi. Xodimlarning soni va tarkibida, asosiy fondlarda, umuman
korxonaning moliyaviy holatida, debitorlik va kreditorlik qarzlarida o‘zgarishlar
yuz beradi. Ayniqsa yangi mahsulotlarni o‘zlashtirish, ishlab chiqarish quvvatlarini
ishga tushirish, ishlab chiqarishni texnik qayta qurollantirish davrida korxonaning
ishlab chiqarish salohiyatida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Inflyatsiyaning ta‘siri ostida moddiy-texnik resurslarning narxlari, kreditlar
bo‘yicha foiz stavkalari o‘zgaradi. Aytib o‘tilgan o‘zgarishlarning ta‘sirini
inobatga olish hisoblash qadamlari (ma‘lum bir vaqt oraliqlari) bo‘yicha pul
oqimlarini shakllantirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu investitsion loyihani
ro‘yobga chiqarish bilan shartlangan operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyat
natijalariga vaqt omilining ta‘sirini hisobga olish imkonini beradi.
Shu bilan bir qatorda IL ni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan kapital
qo‘yilmalarning samaradorligini baholash masalasi yuzaga kelganda ham vaqt
omilini hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Ushbu masalani hal qilish uchun bir martalik
va joriy xarajatlarni o‘lchagan holda taqqoslash va shu asosda moliyaviy
xarajatlarni moliyaviy natijalar bilan o‘zaro bog‘lagan holda aniqlash
imkoniyatlarini nazariy jihatdan asoslab berish zarur.
Vaqt omili hisobi loyiha samaradorligini baholashning muhim
tamoyillaridan biridir. Bu hisob pullarning vaqtdagi qiymati nazariyasi
tushunchalariga asoslanadi, unga ko‘ra bittagina pul summasi vaqtda joriy
paytga nisbatan, masalan, inflyatsiya, pul mablag‘laridan muqobil foydalanish
imkoniyatlari (pulni innovatsion loyihaga kiritmaslik, balki bankka qo‘yish
mumkin va ularning qiymati vaqt davomida o‘zgaradi), ushbu obyektga
investitsiyalar kiritish bilan bog‘liq xatarlar va noaniqlilik va boshqa sabablar
tufayli har xil qiymatga ega bo‘lishlari mumkin.
Investitsion qarorni qabul qilishda vaqtning har xil davrlarida amalga
oshirilgan xarajatlar va foydalarni tenglashtirishni bilish, ya‘ni bo‘lg‘usi pul
summalarini vaqtni hozirgi payti (investitsion qaror qabul qilingan payt -
0

t
)ga diskontlashtirish yo‘li bilan olib kelish kerak.

---

---

346
Quyidagi oddiy misolda diskontlashtirish operatsiyasi (murakkab foizni

teskari operatsiyasi) texnikasini namoyish etamiz.
Mayli bugun biz
R 
teng pul summasiga egamiz, uni biz bankka
r 
ga teng
foiz stavkasi ostida bankka qo‘yishga qaror qildik.
t 
yildan keyin bizning bank
hisobimizda qancha pul bo‘ladi?
Bu hisoblash uchun formulani (murakkab foizlarni hisoblash formulasini)
iterativ ravishda oson chiqariladi.
Bir yildan keyin hisobda
)
2
1
(
)
1
(


P
F
bo‘ladi.
Ikki yildan keyin -
2
)
2
1
(
)
2
1
)(
2
1
(
)
2
1
)(
1
(
)
2
(






