Toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov innovatsion menejment

P
P
F
F
.... t yildan keyin -
t
P
t
F
)
2
1
(
)
(


.
Ushbu murakkab foizlarni hisoblash formulasidan diskontlashtirish formulasi
oson chiqariladi. Demak, mayli
R
noma‘lum bo‘lsin,
F(t)
va
r 
ma‘lum. Bunda
t
t
r
t
F
P
)
1
/(
1
)
(


t
r
)
1
(

-murakkab foizlarni hisoblash koeffitsiyenti,
t
r
)
1
/(
1

- esa
diskontlashtirish koeffitsienti deb ataladi. (bunda r diskontning stavkasi, bu
misolda foiz stavkasi).
Innovatsion loyihalar moliya - iqtisodiy samaradorligini baholashning mavjud
usullarini quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lishi mumkin:
Oddiy yoki strategik usullar;
Diskonlashtirish (yoki dinamik) usullari.
Iqtisodiy samaradorlikni baholashning oddiy usullari (mezonlari):
1. O‘zini o‘zi qoplashi muddati.
O‘zini o‘zi qoplashi muddati (T‘)- bu vaqt davrining davomiyligi bo‘lib,
uning ichida loyiha bo‘yicha faoliyatdan tushumlar (ya‘ni loyihaning foydali – V
(t)) loyihani amalga oshirish xarajatlari S (t) ni qoplaydilar. Ya‘ni, o‘zini o‘zi
qoplash muddati T‘- bu Tning eng kichik miqdori, uning uchun




)
,...
2
,
1
)(
(
)
(
T
t
t
c
t
B
T
yoki
T
T
min

, uning uchun





,...
2
,
1
(
0
))
(
)
(
(
t
t
c
t
B

---

---

347
Bu usulning soddaligi uning afzalligi bo‘ladi, bu resurslarni etishmasligi

sharoitlarida loyihalarni tezroq baholashga imkon beradilar.
O‘zini o‘zi qoplash muddati ko‘rsatkichining asosiy kamchiligi shundan
iboratki, u innovatsion loyihani amalga oshirilishining butun davrini hisobga
olmaydi, demak, bu muddatdan tashqarida yotgan kiritmalardan barcha
qaytarishlar unga ta‘sir ko‘rsatmaydi. Shuning uchun ko‘pincha bu ko‘rsatkich
loyihani tanlashning mezoni bo‘lib xizmat qilmaydi., balki cheklash sifatida
foydalaniladi (o‘zini o‘zi qoplashi muddati belgilangan vaqtdan ko‘proq
bo‘lmasligi kerak).
2. Summar foyda.
Bu oddiy (pullarning vaqtli qiymatini hisobga olmasdan) ko‘rsatkich loyihani
amalga oshirishdan kelib chiqqan yig‘ma qiymatiy natijalar va xarajatlarning
farqi sifatida aniqlanadi.



)),
(
)
(
(
t
C
t
B
P
Bu yerda
m
m
t
;
,...
2
,
1

- loyiha yashash davri vaqtli oraliqlarining soni.
3. Investitsiyalarning retabelligi (ROI-return on investment)
Bu, yana foydaning oddiy me‘yori deb ataluvchi ko‘rsatkich yillik foydaning
loyihaga kiritilgan investitsiyalarning nisbati sifatida aniqlanadi (odatda bu
ko‘rsatkichni hisoblash uchun loyihani to‘liq ishlab chiqarish quvvatiga chiqqan
yili tanlab olinadi).
,
(
/
)
(
)
(



t
C
T
C
T
B
ROI
bu yerda
;
,...,
2
,
1
T
t

T- loyihani to‘liq ishlab chiqarish quvvatiga chiqqan
yili.
Ushbu usulda hisoblab chiqilgan miqdor investitsion xarajatlarning qanday
qismi rejalashtirishning bir oralig‘i davomida foyda ko‘rinishida qoplanishini
ko‘rsatadi.
Ko‘pincha bu miqdorni samoya daromadligining o‘rtacha darajasi bilan
taqqoslanishi loyihani amalga oshirilishini maqsadga muvofiqligi haqidagi
xulosaga olib keladi.

---

---

348
Iqtisodiy samaradorlikning diskontlantirilgan mezonlari.

Diskontlashtirilgan mezonlar pullarning vaqtdagi har xil qiymatini hisobga
oladi. Umumiy ko‘rinishda diskont stavkasi (r) quyidagicha taqdim etilishi
mumkin:
RI
MRR
IR
r
*


, bu yerda
IR (inflation rate) –iflyatsiya sur‘ati,
MRR- (minimal roleof return) –foydaning eng kichik haqiqiy me‘yori, ya‘ni
pul mablag‘laridan muqobil foydalanishda olinadigan foydaning eng kam me‘yori.
IR (risk of investments) - investitsion xatar darajasini hisobga oluvchi
koeffitsiyent.
Ammo aniq investitsion loyihalarni ishlab chiqishda diskont stavkasini
hisoblash muammosi ko‘rib chiqilmaydi. Odatda u ekzogenli miqdor (ya‘ni
tashqaridan berilgan) sifatida beriladi va qoidaga ko‘ra, teng kreditli foiz
(sarmoyaning muqobil qiymati)ga tegishli bo‘ladi.
Ko‘pgina firmalar diskont stavkasini uzoq muddatli bank kreditlari bo‘yicha
o‘rtalashtirilgan foizli stavkalardan kelib chiqqan holda belgilaydilar.
Bir necha muqobil loyihalardan tanlab olishda daromadlikning ichki
me‘yori yagona ziddiyatli bo‘lmagan ko‘rsatkich bo‘ladi. U ko‘rib chiqilayotgan
loyihalarni investitsiyalardan foydani ko‘paytirish maqsadida ishonchli
ranjirovkasini amalga oshirishga imkon beradi.
Shunday qilib, innovatsion faoliyat samaradorligining tahlili innovatsiyalar
menejmentining dolzarb vazifasi bo‘ladi, u innovatsion loyihalarni boshqarishga
tizimli yondashishni qo‘llash asosida hal qilinishi mumkin.