Toshkent moliya instituti kredit-iqtisod

4-rasm. Tijorat banki foydasining taqsimlanish tartibi²⁶

Shuni alohida ta’kidlash joizki, tijorat banklarida moliyaviy natijalar, ayniqsa ular sof foydasining buxgalteriya hisobining maqsadi – hisob tizimi va foydalanuvchilar uchun bank faoliyati natijalari to‘g‘risida ma’lumotlarni tan olish, hisoblash, ularni jamlash va ularni aniq yetkazib berishdir. Bugungi kunga kelib mamlakatimiz bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar banklar barqarorligini yanada mustahkamlash, ularning likvidligini va kapitallashuv darajasini oshirish hamda investitsion faolligini kuchaytirish, yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishni ta’minlash, moliya – bank tizimi qonunchilik bazasini takomillashtirish va banklar faoliyatini yanada erkinlashtirishga qaratilgandir.

2. Respublikamiz tijorat banklari foydasining joriy holati tahlili

Tijorat banklari moliyaviy natijalarini, shu jumladan foydani tahlil qilish uchun ma’lumotlarni asosan, banklar buxgalterii balansi, «Foyda va zararlar to’grisidagi xisobot»lardan, hamda audit tekshiruvi, yig’ilishlar bayonnomalaridan, zaruriyat tugilganda buxgalteriya hisobining anamitik

²⁶ Sh. Abdullayeva “Bank ishi” darslik yordamida muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi
yozuvlaridan olish mumkin. Shuni aytish joizki, tijorat banklari ularning faoliyat turlari va mijozlarining shug’ullanadigan faoliyat turlariga bevosita bog’liq. Daromad va xarajatlarning tarkibi ham muhim ahamiyatga ega. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, qaysidir banklar asosiy daromad olish manbasi sifatida kredit operatsiyalarini amalga oshiradi, qolgan ba’zi banklar investitsiya faoliyatini amalga oshiradi. Quyidagi jadval ma’lumotlari asosida O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarida daromad va xarajatlari tarkibini ko’rib chiqamiz.

4-jadval O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarida daromad va xarajatlar

tarkibi²⁷(%)

Ko’rsatkichlar	2012-yil	2013-yil	2014-yil
Jami daromadlar:	100,0	100,0	100,0
- kreditlardan olingan daromadlar	57,46	59,76	62,10
- komission daromadlar	31,97	29,91	27,65
- xorijiy valutadagi daromadlar	4,05	4,25	4,12
- tijorat operatsiyalardan daromad	0,0008	0,0016	0,0005
- investitsiyalardan daromadlar	1,27	1,07	0,59
-boshqa daromadlar	5,25	5,00	5,54
Jami xarajatlar:	100,0	100,0	100,0
- foizli xarajatlar	37,53	39,54	40,81
- komission xarajatlar	7,43	6,87	6,29
- xorijiy valutalardan zararlar	2,28	1,34	1,53
- sotib olishdagi zarar	0,0	0,0	0,0
- investitsiyalardan zararlar	0,001	0,009	0,014
- boshqa xarajatlar	0,13	0,14	0,08
- operatsion xarajatlar	43,14	42,60	41,98
- soliqlar, rezerv va boshqa	9,39	9,50	9,30

²⁷ Рeйтинговое Агентсво “Ahbor-reyting”, “Аналитический обзор банковского сектора Узбекистана по итогам 2013 года”. Февраль, 2014 год.
Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, daromadlar tarkibida yuqori darajani kreditlardan olingan daromadlar tashkil etadi. Bu 2012- yili 57,46%ni tashkil etgan bo’lsa, 2014-yil bu 62,10 foizni tashkil etdi. Komission daromadlar miqdori 2014-yil yakunlari bo’yicha jami daromadlarning 27,65 foizni tashkil etadi. Banklarimizning asosiy daromad manbalari ma’lum bir soha bilan cheklanib qolgani yaxshi holat emas. Shuning uchun daromad sohalarini diversifikatsiya qilish kerak. Xarajatlar tarkibiga qaraydigan bo’lsak eng yuqori ulushni operatsion xarajatlar tashkil etmoqda. Albatta bu ham yaxshi holat emas, bank imkon boricha operatsion xarajatlar salmog’ini kamaytirishi lozim. Hozirgi kunda tijorat banklarining foydasi quyidagi yo‘nalishlarda foydalanilmoqda: ta’sischilar o‘rtasida taqsimlanayapti; aksiyadorlarga dividend sifatida berilayapti; byudjetga to‘lovlar amalga oshirilayapti; bank xodimlari o‘rtasida taqsimlanayapti; bank kapitali miqdori oshirilayapti.
Tijorat banklari foydasi tahlilining asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar:

• 
  faoliyat moliyaviy natijalarini (foyda yoki zarar) aniqlash;
  
• 
  foydaning belgilangan reja, o’tgan davrlardan farqini o’rganish;
  
• 
  foydaning tarkibi: daromadlar, xarajatlar qanday o’zgarganligini o’rganish hamda bu o’zgarish sabablarini aniqlash;
  
• 
  faoliyat davomida tejamkorlikga rioya qilinganligini o’rganish;
  
• 
  rentabellik (foydalilik) ko’rsatkichlarini aniqlash va ularning qanday o’zgarayotganliklarini o’rganish;
  
• 
  xarajatlarini kamaytirib, daromadlarini ko’paytirib, foydasini ko’paytirish ichki imkoniyatlarini aniqlash va shu kabilar.
  

Quyidagi 7-jadval ma'lumotlaridan shuni ko'rishimiz mumkinki, mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan barcha tijorat banklarining foizli va foizsiz daromadlari 2013-2014-yillar davomida o'sish tendensiyasini tashkil qilgan. 2013-yil davomida banklarning jami daromadlari 1 994 037,7 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2014-yil davomida jami daromadlar o’tgan yilda nisbatan 16,2 foizga oshib, 2 317 867,9 ming so’mga yetgan.

Tijorat banklari jami daromadlari tarkibi va dinamikasi ²⁸

5. 
   jadval
   

№	Ko'rsat- kichlar	2013-yil 31-dekabr		2014-yil 31-dekabr		O'zgarishi (+;- )
		Summa (mln. so'm)	% da	Summa (mln.so'm )	% da	Summa (mln. so'm)	% Da
1	Foizli daromadlar	1 299 000,8	65,1	1 565 870,5	67,5	266 869,7	20,5
2	Foizsiz daromadlar	695 036,9	34,9	751 997,4	32,5	56 960,4	8,1
3	Jami daromadlar	1 994 037,7	100	2 317 867,9	100	32 3830,2	16,2

Foizli daromadlar joriy yilda o’tgan yilda nisbatan 20,5 foizga o’sgan bo’lsa, foizsiz daromadlar o’tgan 2013-yilga nisbatan 8,1 foizga oshganligini ko’rishimiz mumkin. Quyidagi 8-rasmda 2013-2014-yillarda tijorat banklarining jami foydasini ko’rishimiz mumkin.

5. rasm. Tijorat banklarining jami foydasining o’sish dinamikasi²⁹

²⁸ Рeйтинговое Агентсво “Ahbor-reyting”, “Аналитический обзор банковского сектора Узбекистана по итогам 2013 года”. Февраль, 2014 год.
²⁹ Рeйтинговое Агентсво “Ahbor-reyting”, “Аналитический обзор банковского сектора Узбекистана по итогам 2013 года”. Февраль, 2014 год.

Yuqoridagi ma’lumotlar asosida shuni aytish mumkinki, barcha tijorat banklarining sof foydasi 2014-yilda 2013-yilga nisbatan o’sgan. 2014-yilda jami sof foyda 772 173 mln. so’mni tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 24,09 foiz o’gan. Har bir tijorat bankiga to’g’ri keladigan sof foyda ham o’sish dinamikasiga ega. 2014-yilda bu ko’rsatkich 29 698 mln.so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2013-yilda esa 23 932 mln. so’mni tashkil etgan.
Quyidagi 8-jadvalda AT “Aloqa bank”ning foizli daromadlarining 2012-2014-yillar oralig’idagi holatini ko’rishimiz mumkin bo’ladi.

6. 
   jadval
   

AT “Aloqa bank” ning foizli daromadlari (ming.so’mda)³⁰

Foizli daromad	2014-yil 31-dekabr	2013-yil 31-dekabr	2012-yil 31-dekabr	Farqi (so’m)	Farqi (foiz)
Kreditlar bo'yicha foizli daromad	85 208 238	63 880 185	51 104 312	34103926	24,99
O'zR Markaziy banki va boshqa banklar hisobvaraqlari bo'yicha foizli daromad	895 434	734 528	1 049 336	-153 902	-30,0
So'ndirilguncha ushlab turilgan investitsiyalar bo'yicha foizli daromad	498 630	431 342	907 672	-409042	-52,47
Boshqa foizli daromadlar	35 441	38 060	24 452	10989	55,65
Jami:	86 637 743	65 084 115	53 085 772	33551971	22,60

Yuqoridagi jadval asosida AT “Aloqa bank”ning foizli daromadlari 2014- yilda 2012-yilga nisbatan ko’paygan. Joriy yilda bankning foizli daromadlari


³⁰ Bank axborotnomasi. N 18-19 (989-990), 2015-yil 30-aprel.
86 637 743 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012-yilga esa bu ko’rsatkich 53 085 772 ming so’mni tashkil etgan. Oshgan daromad miqdori 33 55 971 ming so’mni tashkil etgan. Bank daromadlarining o’sishiga kredit bo’yicha foizli daromadlarning ulushining ko’payishi asosiy sabab bo’lgan. Kredit bo’yicha foizli daromadlar 2014-yilda 85 208 238 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa, bu ko’rsatkich o’tgan 2012-yilda 51 104 312 ming so’mni tashkil qilgan. Bundan shuni aniqlashimiz mumkinki, bankning kredit bo’yicha foizli daromadlari 2014-yilda deyali 30,0 foizga oshib, ko’paygan summa 34103926 ming so’mni tashkil qilgan. Shuni yana alohida ta’kidlash lozimki, boshqa foizli daromadlar ham 2014-yilda 2012-yilda nisbatan oshgan.
AT “Aloqa bank”ning foizli daromadlari guruhidan ba’zi bir daromadlari o’tgan yil bilan taqqoslanganda kamayganligini ko’rishimiz mumkin bo’ladi.
Bu foizli daromadlar guruhiga O'zR Markaziy banki va boshqa banklar hisobvaraqlari bo'yicha foizli daromad, so'ndirilguncha ushlab turilgan investitsiyalar bo'yicha foizli daromad misol bo’ladi. Har bir daromad turini alohida tahlil qiladigan bo’lsak, so'ndirilguncha ushlab turilgan investitsiyalar bo'yicha foizli daromad 2014-yilda 498 630 ming so’mni tashkil qilgan bo’sa, 2012-yilda bu ko’rsatkich 409 042 ming so’mni tashkil qilgan. O’tgan yilga nisbatan so'ndirilguncha ushlab turilgan investitsiyalar bo'yicha foizli daromad 52,47 foizga kamayganligini guvohi bo’lamiz.
Yuqoridagi jadval asosida AT “Aloqa bank”ning foizsiz daromadlari 2014-yilda 2012-yilga nisbatan ko’paygan. Joriy yilda bankning jami foizsiz daromadlari 41 909 544 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2012-yilga esa bu ko’rsatkich 28 522 526 ming so’mni tashkil etgan. Bank daromadlarining oshishiga xizmatlar va vositachlik haqlari uchun oladigan foizsiz daromadlarining ulushining ko’payishi asosiy sabablardan biri bo’lgan. Joriy yilda xizmatlar va vositachilik haqlaridan olingan daromadlarning qiymati 40 761 079 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa, o’tgan yilning shu davrida 21
988 193 ming so’mni tashkil etgan.

6. 
   jadval
   

AT “Aloqa bank”ning foizsiz daromadlari ( ming so'mda)³¹

Foizsiz daromad	2014-yil 31-dekabr	2013-yil 31-dekabr	2012-yil 31-dekabr	Farqi (so’mda)	Farqi (foizda)
Xizmatlar va vositachilik haqlaridan olingan daromad	40 761 079	28 505 274	21 988 193	18772886	29,64
Xizmatlar va vositachilik haqlarini to'lash bo'yicha xarajatlar	5 302 141	4 135 985	3 825 447	1476694	8,12
Savdo operatsiyalarida n foyda(zarar)	249 653	338 991	1 303 105	-1053452	-73,98
Valuta operatsiyalarida n foyda(zarar)	3 319 138	1 855 506	1 086 059	2233079	70,85
Dividendlar shaklidagi daromadlar	41 244	67 137	68 619	-27375	-2,16
Investitsiyadan foyda (zarar)	1 258 990	934 955	4 460 720	-3201730	-79,04
Boshqa operatsion daromadlar	1 581 581	8 660 993	3 441 277	-1859696	151,68
Jami foizsiz daromadlar	41 909 544	36 226 871	28 522 526	13387018	27,01

Bundan shuni ko’rish mumkinki, daromadning bu turi o’tgan yilda nisbatan 29,64 foizga oshib, 18772886 ming so’mni tashkil etgan. Shuningdek, tijorat bankining valuta operatsiyalaridan olgan daromadlari ham o’tgan yilga nisbatan oshgan. Joriy 2014-yilda bu daromadlar 3 319 138 ming so’mni tashkil etgan




³¹ Bank axborotnomasi. N#18-19 (989-990), 2015-yil 30-aprel.
bo’lsa, 2012-yilning shu davrida 1 086 059 ming so’mni tashkil qilgan. Demak, valuta operatsiyalardan olgan daromadlar 70,85 foizga oshib, oshgan summa
2 233 079 so’mni tashkil etgan.
Sof foydasi miqdori bo’yicha 1-oltitalik tijorat banklarini ko’rishimiz mumkin:

5. rasm. Sof foydasining miqdori bo’yicha birinchi oltitalik tijorat banklari³²

Quyidagi rasmdan shuni ko’rishimiz mumkinki, 2014-yilda sof foydasining miqdori bo’yicha yetakchilikni TIF Millliy bank egallagan. Joriy yilda sof foydasi 102 181 mln. so’mni tashkil etgan. 2-o’rinda DAT Xalq bankining sof foydasi tashkil etgan. Keyingi o’rinlarda Asaka bank, Ipoteka bank, Asia alliance bank va SQB ning sof foydasi tashkil etgan.
Yuqoridagi jadval asosida o’nida shuni aytish mukinki, AT “Aloqa bank”ning foizsiz xarajatlari 2014-yil 31-dekabr holatida o’tgan yilning shu davriga nisbatan sezilarli ravishda oshgan. 2014-yil davomida bankning jami operatsion xarajatlari 44 801 866 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2013-yil davomida bu xarajatlar tarkibi 36 712 834 ming so’mni tashkil etgan.
Joriy yilda bank tomonidan amalga oshirilgan foizsiz xarajatlar o’tgan yilga nisbatan 8 089 032 ming so’m ko’pni tashkil etgan. Buning asosiy sabablari esa operatsion xarajatlar tarkibining o’tgan tilga nisbatan o’zgarishi hisoblanadi.
³² Рeйтинговое Агентсво “Ahbor-reyting”, “Аналитический обзор банковского сектора Узбекистана по итогам 2013 года”. Февраль, 2014 год.

8. Foizsiz xarajatlar	2014-yil 31-dekabr	2013-yil 31-dekabr	2012-yil 31-dekabr	Farqi (so’mda)	Foizda (foizda)
   Xodimlarning ta’mininotiga sarflangan xarajatlari	28243 168	18912 242	15 821890	12421278	19,53
   Ijara va taminot xarajatlari	1 584 788	1 306 803	1 189 875	394 913	9,82
   Transport va xizmat safarlari xarajatlari	501 699	550 769	298 286	203 413	118,17
   Ma'muriy xarajatlar	14178 875	12530 586	11032 629	3146 246	13,58
   Asosiy vositalarning eskirishi	4 642 367	3 959 671	2 547 287	2 095 080	55,45
   Sug'urta, soliq va boshqa xarajatlari	8 557 478	6 521 362	5 619 420	2 938 058	16,05
   Ehtimoliy zarar zahiralari bahosi	-	223310	-	223 310
   Boshqa operatsion xarajatlar	287 496	797 123	203 447	84 049	291,8
   Jami foizsiz xarajatlar	57 996 141	44 801 866	36 712 834	21283 307	22,03

   
   
   
   jadval AT “Aloqa bank”ning foizsiz xarajatlari tarkibi (ming so'mda)³³

Xodimlarni taminlash xarajatlari 2013-yilda15 821 890 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2014-yilga esa 18 912 242 ming so’mi tashkil etgan bo’lib, o’tgan yilga nisbatan 3 090 352 ming so’mga oshib, 19,53 foiz ko’paygan. AT “Aloqa bank” joriy yilda xodimlarning ish haqlari, mukofotlar va boshqa to’lovlarni ko’paytirgan. Keyingi ijara va taminot xarajatlari o’tgan 2013-yilda 1 306 803 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa, joriy moliya yili davomida 1 189 875

ming so’mni tashkil etgan. Bu o’z navbatida o’tgan yilga nisbatan 9.82 foizga oshib, 116 928 ming so’mni tashkil etgan.

8. 
   jadval
   

AT “Aloqa bank”ning foizli xarajatlari tarkibi (ming so’mda)³⁴

Foizli xarajatlar	2014-yil 31-dekabr	2013-yil 31-dekabr	2012-yil 31-dekabr	Farqi (so’mda)	Farqi (% da)
Talab qilib olinguncha depozitlr bo'yicha foizli xarajatlar	419 867	667 050	509 014	-89 147	-19,05
Jamg'arma depozitlar bo'yicha foizli xarajatlar	3 990 593	11 714 836	9 976 146	-5985 553	-57,42
Muddatli depozitlar bo'yicha foizli xarajatlar	22 761 149	14 487 364	12 532 721	10228428	85,59
Boshqa banklarga to'lanadigan mablag'lar bo'yicha foizli xarajatlar	14 710 965	7 983 115	5 340 844	9370121	139,47
Boshqa qarz mablag'lari bo'yicha foizli xarajatlar	264 633	307 031	514 568	-249 935	-40,33
Chiqarilgan qarz qimmatli qog'ozlar bo'yicha foizli xarajatlar	1 202 794	1 209 436	756 493	446 301	59,87
Jami foizli xarajatlar	43 350 001	36 368 832	29 629 786	13720215	22,74
Sof foizli daromad	43 287 742	28 715 283	23 455 986	19831756	22,42
Kreditlar bo'yicha ehtimoliy zararlar zahirasini baholash	1 853 026	1 100 480	883 797	969 229	24,51
Zaxirani baholash chegirib tashlanganidan keyingi sof foizli daromad	41 434 716	27 614 803	22 572 189	18862527	22,34

AT “Aloqa bank”ning foizli xarajatlari 2014-yil 31-dekabr holatida 2012- yilning shu davriga nisbatan sezilarli ravishda oshgan. Bankning jami foizli
daromadlari 2014-yilda 43 350 001 ming so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2012- yilda bu ko’rsatkich 29 629 786 ming so’mni tashkil qilgan. Foizli xarajatlar o’tgan yilga nisbatan 31,05 foizga oshib, ko’paygan foizli xarajatlar 13 720 215 ming so’mni tashkil qilgan. Bankning foizli xarajatlar guruhlarining har birini tahlilini ko’rib chiqadigan bo’lsak, eng katta ulushni bankning muddatli depozitlar bo'yicha foizli xarajatlari tashkil etgan bo’lib, bu ko’rsatkich 2014- yilda 22761 149 ming so’mni tashkil etgan bo’sa, 2012-yil davomida esa 12532 721ming so’m bo’lgan. Boshqa banklarga to'lanadigan mablag'lar bo'yicha foizli xarajatlar ham bankning xarajatlari ichida salmog’li ulushni tashkil etgan. 2014-yilda bu foizli xarajat miqdori 14 710 965 ming so’mni tashkil etgan. 2012-yilda esa boshqa banklarga to'lanadigan mablag'lar bo'yicha foizli xarajatlar 5 340 844 ming so’mni tashkil qilib, 2014-yilga nisbatan 49,47 foizda kamayib, kamaygan summa 2 9370121 ming so’mni tashkil qilgan.
AT “Aloqa bank”ning depositlar bo’yicha foizli xarajatlaridan talab qilib olinguncha depozitlr bo'yicha foizli xarajatlar joriy 2014-yilda 419 867ming so’mni tashkil qilgan. Depositning bu turi bo’yicha xarajat 2012-yilda 509 014 ming so’mni tashkil qilgan.

5. rasm. AT “Aloqa bank” jami daromadlarining o’sish dinamikasi (mimg so’mda)³⁵

Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan shuni ko’rishimiz mumkinki, AT “Aloqa bank” ning jami daromadlari o’sish tendensiyasiga ega. 2012-yilda
bankning jami daromadlari 81 608 298 ming so’mni tashkil etgan. 2014-yilga kelibjami daromadlar 127 117 782 ming so’mni tashkil qilgan bo’lib, joriy yilda jami daromadlar 2012-yilga nisbatan 15,58 foizga oshgan. Shuni ta’kidlash joizki, 2012-2014-yillar oralig’ida AT “Aloqa bank”ning jami daromadlari 45 509 484 ming so’mda oshgan. Shuningdek, bankning jami daromadlari yillar kesimida ham o’sishni tashkil qilgan. Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, bank daromadlari barqaror o’sib dinamikasiga ega va shu bilan mutanosib ravishda sof foyda miqdori ham ko’payib kelmoqda.

5.