Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
5.2.
Mahsulot (ish va xizmatlar) sotilishidan tushum va ularni hisobotlarda aks etganlangi auditining xususiyatlari Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliyaviy natijalar auditini o’tkazishda korxona faoliyati asosiy o’rinni egallaydi va quyidagilar asosiy vazifalari ko’rib chiqish hisoblanadi: 1) Korxonada olingan foyda miqdorini xar oyda hamda yil boshidan o’z vaqtida va to’g’ri hisob-kitob qilinganligini tekshirish; 2) Korxonada moliyaviy natijalar bilan bog’liq operatsiyalarni va ularning taqsimlanishini buxgalteriya hisobi schyotlarida va tegishli registrlarda to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish. Moliyaviy natijalarning tarkib topishi va ulardan foydalanish “Mahsulot(ish,xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi xaqidagi Nizom”gi Nizom hamda buxgalteriya hisobi milliy standartlarining № 2-,3-,4- sonlari bilan tartibga solinadi. Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi: - O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan belgilangan hisob stavkalari darajasida va ulardan ortiqcha olingan qisqa muddatli hamda uzoq muddatli kreditlar bo’yicha, shu jumladan, to’lov muddati o’tgan va uzaytirilgan 149 ssudalar bo’yicha to’lovlar; - Mulkni uzoq muddatli ijaraga olish bo’yicha foizlarni to’lash xarajatlari; - Chet el valyutasi bilan muomalalar bo’yicha salbiy kurs farqlari; - Sarflangan(kimmatli kog’ozlarga, sho’’ba korxonalarga va hokazolarga) mablag’larni qayta baholashdan ko’rilgan zararlar; - O’z qimmatli qog’ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog’liq xarajatlar; - Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar, shuningdek, salbiy diskont. Favqulodda foyda – bu ko’zda tutilmagan, tasodifiy tusga ega bo’lgan, xodisa yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektning odatdagi faoliyat doirasidan chetga chiqadigan tusdagi muomalalar natijasida paydo bo’ladigan va olinishi kutilmagan foydadir. Favqulodda zarar – bu xo’jalik yurituvchi sub’ektning odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi xodisalar yoki muomalalar natijasija vujudga keladigan va ro’y beradigan kutilmagan odatdan tashqari xarajatlardir. U yoki bu moddaning favqulodda foyda va zararlar sifatida aks ettirilishi uchun u quyidagi mezonlarga javob berishi kerak: - korxonaning odatdagi xo’jalik faoliyatiga xos emaslik; - bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak; - boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog’liq emaslik. Yakuniy moliyaviy natija hisobot davrida korxona buxgalteriya hisobida hisobga olingan hamma operatsiyalar asosida aniqlanab tekshiriladi. Korxona balansida ko’rsatiladigan moliyaviy natija, ya’ni sof foyda 3 qismdan iborat bo’ladi: 1. Asosiy mahsulot, ish va xizmatlar realizatsiyasidan olinadigan moliyaviy natija; 2. Asosiy vositalar va boshqa aktivlar(material boyliklar, qimmatli qog’ozlar, nomaterial aktivlar va boshqa moliya qo’yilmalari) realizatsiyasidan olinadigan natija; 3. Realizatsiya bilan bog’liq bo’lmagan operatsiyalardan olinadigan moliyaviy natija. Ishlab chiqarish korxonalari yalpi (balans) foydasi tarkibida asosiy o’rinni 150 mahsulot(ish, xizmat)lar realizatsiyasidan olinadigan foyda tashkil qiladi. Bu foyda 3 gurux omillar ta’sirida tarkib topadi: 1. Sotilgan mahsulotning hajmi va turi (assortimenti); 2. Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq xarajatlar darajasi; 3. Sotilgan mahsulotning baho darajasi. Realizatsiya bilan bog’liq bo’lmagan daromad, xarajat va nobudgarchiliklarga quyidagilar kiradi: - Xamkorlikdagi korxonalarda daromaddan olinadigan ulush, mulkni ijaraga berganligi uchun olinadigan daromad; - Korxonaga qarashli aktsiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar uchun olinadigan dividend; - Valyuta kursining ijobiy yoki salbiy farqlari(valyuta schyotlari va chet el valyuta operatsiyalari buyicha); - Korxona balansida hisobda bo’lgan uy-joy kommunal xo’jaligidan foydalanishdan olinadigan daromad; - Iqtisodiy sanktsiyalar ko’rinishida olinadigan va to’lanadigan summalar; - Tugatilgan ishlab chiqarish buyurtmalari bo’yicha xarajatlar. Moliyaviy hisobot korxona faoliyati to’g’risidagi axborotning asosiy manbai bo’lib hisoblanadi. Korxonaning ichki ishlab chiqarish buxgalteriya hisobi bilan tanishish imkoniyatiga ega bo’lmagan aktsionerlar va boshqa investorlarga o’xshagan bir qancha tashqi foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobot axborot olishning yagona manbaidir. Hisobotning asosiy shakllari bo’lib, korxonaning balansi va moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisoboti hisoblanadi. Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot bilan uzviy bog’langan bo’lib, moliyaviy natijalar to’g’risidagi oldingi hisobotning mohiyati va tuzilishini jiddiy o’zgarishiga olib keldi. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi yangi hisobot shaklini oldingisiga qaraganda o’zgarishini quyidagilar taqozo etadi: - bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy hisobotdan yangi foydalanuvchilar, dastavval aktsionerlar, shuningdek, boshqa investorlarning vujudga kelishi; - korxona menejerlarining yangi axborotlarga bo’lgan talablarini vujudga 151 kelishi; - moliya bozorlarining asosiy talablari va xo’jalikni boshqarish extiyojlariga javob beradigan foyda to’g’risidagi hisobot tuzilmasini ishlab chiqish zaruriyati va shu kabilar. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi yangi hisobot shaklini amalga tadbiq etish bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlar quyidagilardan iborat: - bundan buyoqqa sotilgan mahsulot tannarxiga faqat mazkur hisobot davrida sotilgan mahsulotga tegishli ishlab chiqarish toifasidagi xarajatlar qo’shiladi. Qolgan xarajatlar operatsion xarajat moddalari bo’yicha davr xarajatlariga qo’shiladi; - ilgari korxona tasarrufida qolgan foyda hisobidan qoplanadigan moddalar xozir xarajat moddalari hisoblanadi, lekin korxonaning soliqqa tortiladigan bazasidan chegirilmaydi. Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom moliyaviy hisobotlar ko’rsatkichlari bilan chambarchas bog’langan bo’lib, uning ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun foydaliligiga bevosita ta’sir qiladi. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotdan ichki foydalanuvchi korxona menejerlarining talablari bir-biriga bog’liq ikki asosiy guruh omillari bilan belgilanadi: boshqaruv qarorlari samaradorligini oshirish vazifalari va tashqi foydalanuvchilar talablari. Tashqi foydalanuvchilarni asosan mahsulot(ish,xizmat)lar sotish samaradorligi, aktivlarning samaradorligi, xususiy kapitalning samaradorligi va bir aktsiyaning samaradorligi qiziqtiradi. Shuningdek umumiy ko’rsatkichlar ichida davr xarajatlarining salmog’i xam muhim ahamiyatga ega. Bu ko’rsatkichlar tashqi foydalanuvchilarga korxonani moliya bozorida raqobatbardoshlilik va uning moliya-xo’jalik siyosatini ratsional olib borayotganligini baholash imkoniyatini beradi. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda sotuvdan tushumni va sotilgan mahsulot tannarxini, boshqa mol-mulkni sotishdan tushumlarni va xarajatlarni to’g’ri hisoblashlar, ushbu operatsiyalar bo’yicha moliyaviy natijani ham aniq hisoblash lozimligini taqozo etadi. Auditor mahsulot(ish,xizmat)larni sotish, asosiy vositalarni sotish va boshqa hisobdan chiqarishlar, boshqa aktivlarni sotish 152 hisobvaraqlari bo’yicha hisob registrlarida aks etilgan foyda summalari foydalar va zararlarni hisobi hisobvarag’i bo’yicha hisob registrlarida aks etilgan shunga o’xshash summalar bilan muvofiq ekanligini tasdiqlashi etarlidir. Tekshiruvning ushbu bosqichida auditor quyidagilardan tashkil topgan asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlarni tahlil qilishga asosiy e’tiborini qaratish lozim: 1. Asosiy vositalarni sotishdan va boshqa chiqarilishlardan olingan foyda; 2. Boshqa aktivlarni sotishdan va boshqa hisobdan chiqarilishidan olingan foyda; 3. Hisobot yilida aniqlangan oldingi yillarda olingan foyda; 4. Xo’jalik shartnomalari shartlarini buzganligi uchun undirib olingan jarimalar, boqimandalar va boshqa jarima choralari bo’yicha to’lovlar; 5. Renta bo’yicha daromad, ko’rsatilgan zararlarni qoplash bo’yicha daromadlar; 6. Yordamchi xizmatlardan olingan daromadlar; 7. Kreditorlik va deponentlik qarzlarni hisobdan chiqarish natijasida olingan daromadlar; 8. Tovar-moddiy boyliklarni qo’shimcha baholash; 9. Qaytarilmaydigan moliyaviy yordam; 10. Boshqa operatsion daromadlar. Moliyaviy faoliyat buyicha daromadlarga quyidagilar kiritiladi: 1. Royalti va kapitalning transfertidan olingan daromadlar; 2. Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar; 3. Foizlar ko’rinishidagi daromadlar; 4. Kurs farqlari(ijobiy)dan daromadlar; 5. Mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar; 6. Qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholashdan olingan daromadlar; 7. Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa daromadlar. Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi: 153 1. Foiz ko’rinishidagi xarajatlar; 2. Kurs farqidan zararlar; 3. Qimmat baho qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar; 4. Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar. Auditor yuqorida qayd etilgan xarajatlar va daromadlar asoslanganligini va qonuniyligini, ular soliqqa to’g’ri tortilganligini tekshirishi lozim. Jarimalar, boqimandalar va xo’jalik shartnomalari shartlarini buzganligi uchun qo’llaniladigan jarimalar xo’jalik sudi qarorlariga, sotib olish-sotish va mahsulotni etkazib berish shartnomalariga, mol etkazib beruvchilar(xaridorlar)ning o’z xoxishi bilan da’volarni tan olganligi to’g’risida yozma tasdiqnomalariga, to’lov topshiriqnomalariga asosan aniqlanadi. Da’vo muddati o’tib ketgan kreditorlik va deponentlik qarzlarini hisobdan chiqarish mahsulotni sotib olish-sotish, etkazib berish shartnomalariga, mol etkazib beruvchiga pul mablaglari o’tkazilganligini tasdiqlovchi bank hujjatlariga, xaridorlarga yuklab jo’natilgan mahsulotning schyot-fakturalari, yuk xatlariga asosan amalga oshiriladi. Hisobot yilida aniqlangan oldingi yillar bo’yicha foyda(zarar)larning hisobdan chiqarilishi mahsulotlarni sotib olish-sotish, etkazib berish shartnomalariga, hisobvaraqlar, to’lov shartnomalariga, yuk xatlari, qabul qilish- topshirish shartnomalari, xatlarga, buxgalteriya ma’lumotlariga (hisob-kitob), soliq idoralarining hujjatli tekshiruv dalolatnomalari asosida amalga oshiriladi. Valyuta operatsiyalari bo’yicha kurs farqlarining ijobiy(salbiy) kurs farqlari valyuta kontrakti(shartnoma), valyuta hisobvaraqlari bo’yicha to’lov topshiriqnomalari va bank ko’chirmalari, bojxona yuk deklaratsiyalari, yuk xatlari, hisobvaraqlar, invoyslar, konosamentlar va boshqa ma’lumotlarga asosan aniqlanadi. Boshqa korxonalar faoliyatida ulush egasi sifatida qatnashganligi uchun olingan daromadlar, aktsiyalardan, obligatsiyalardan va boshqa qimmatli qog’ozlardan(shu jumladan, davlatga tegishli bo’lganlaridan) olingan dividendlar(foizlar), xabarnomalar, korxona-emitent avizolari, “depo” hisobvarag’i bo’yicha ko’chirmalarning ma’lumotlariga asosan tekshiriladi. Mol-mulkni ijaraga 154 berishdan olingan tushumlar, berilgan zayomlar bo’yicha foizlar o’z vaqtida daromad tarkibiga kiritilishi tegishli shartnomalarning ushbu to’lovlar miqdori va to’lov muddatlariga oid shartlariga asosan aniqlanadi. Auditor, shuningdek, hisobot davrida moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar tarkibiga asossiz holda soliq va boshqa nazorat qiluvchi idoralar tomonidan qo’llangan jarima summalari, mol-mulkni bepul berishdan xosil bo’ladigan zararlar va boshqalar kiritish xollarini aniqlashi lozim, zero ushbu xarajatlar davr xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Bundan keyin, auditor korxonada amalda sof foydadan foydalanish tartibi va u hisob siyosatida ifodalangan tartibga muvofiqligini aniqlaydi. Buxgalteriya tomonidan hisoblangan yalpi daromad, asosiy faoliyatdan olingan foyda, umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda, soliqqa tortilgunga qadar foyda va sof foyda, foyda solig’i bo’yicha imtiyozlar ko’rsatkichlarini arifmetik hisob-kitob yo’li bilan tekshirish maqsadga muvofiqdir. Tekshiruv yakunida auditor moliyaviy natijalarni shakllantirish va foydadan foydalanish hisobi hisobvaraklari bo’yicha, jumladan, balansni reformatsiyasi bo’yicha operatsiyalarni tekshirgan holda, hisobvaraqlar korrespondentlanishi chizmalari to’g’ri tanlab olinganligini aniqlashi lozim. Balansning reformatsiyasi yil oxirida amalga oshiriladi va foyda va foydadan foydalanish hisobvaraqlari yopilishini ko’zda tutadi. Tekshiruv jarayonida aniqlangan xato va kamchiliklarni auditor o’z ishchi hujjatlarida qayd etadi. Moliyaviy natijalar va foydadan foydalanishda ko’pincha quyidagi xatolar sodir etiladi: − Moliyaviy xarajatlar tarkibiga soliq va boshqa nazorat qiluvchi idoralar tomonidan qo’llangan jarima summalarini kiritish; − Hisobot davridagi foydadan qonunga xilof ravishda foydalanish; − Boshqa daromadlar, moliyaviy faoliyat bo’yicha daromadlar va xarajatlarni aks etilishida hisobvaraqlar noto’g’ri korrespondentlanishi; Foydadan qonunchilikda ko’zda tutilmagan maqsadlar uchun foydalanish. Auditorga daromad va xarajatlarning aniq tasnifi shuning uchun zarurki: Birinchidan: davr ichida daromadning asosiy qismi qaysi manbadan olinganligini aniklash uchun; 155 Ikkinchidan: mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini davr xarajatlaridan ajratib olish uchun; Uchinchidan: doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarni ajratib olish uchun. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot 3 – buxgalteriya hisobi milliy standarti “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” ga binoan joriy buxgalteriya ma’lumotlari bo’yicha tuziladi. Moliyaviy natijalarning shakllanish bo’yicha tahlilni quyidagi jadval malumotlari asosida berish mumkin (5.3-jadval). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|