Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi

 
7.1-rasm. Xususiy kapital tarkibi
84
 
O’zbekiston Respublikasining 2016 yil 13 aprelda qabul qilingan 
«Buxgalteriya hisobi» to’g’risidagi Qonuniniga muvofiq, xususiy kapital (fond), 
qo’shilgan kapital, rezerv kapital va taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 
ko’rsatkichlaridan tashkil topgan. Xususiy kapital bo’yicha keltirilgan ushbu 
tarkibiy qismlar qonun bo’yicha to’g’ri belgilangan bo’lib, undagi farqlanish 
tarmoq xususiyatiga ko’ra belgilanadi. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar xususiy kapitali harakati to’g’risidagi 
84
Расм muallif tomonidan tayyorlangan 
XUSUSIY KAPITAL TARKIBI 
Ustav 
kapitali 
Qo’shilgan 
kapital 
Rezerv 
kapitali 
Taqsimlanma 
gan foyda
O
d
d
iy
a
k
ts
iy
al
ar
Pay
v
a q
o’
yi
lma
lar
E
mi
ss
io
n
da
ro
m
ad
k
u
rs
d
ag
i fa
rq
ла
р 
A
k
ti
v
lar
n
i 
q
ay
ta ba
h
o
las
h
bo
’y
ic
ha t
uza
ti
sh
lar
Rezer
v
ka
p
it
al
i 
Beg
’a
raz o
li
ng
an
m
ol
-mu
lk
Ta
q
si
m
lan
ma
g
an
f
o
y
d
a 
Q
o
p
la
n
ma
g
an
zarar
Imt
iy
o
zl
i a
k
ts
iy
al
ar

---

221 
ma’lumotlar buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettirish tartibi “Xususiy kapital 
to’g’risida hisobot” nomli 14 son BHMS hamda O’zbekiston Respublikasi Moliya 
vazirligining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-son buyrug’i bilan tasdiqlangan 
«Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish bo’yicha qoidalar»ga muvofiq tartibga 
solinadi. O’zbekiston Respublikasi “Xususiy kapital to’g’risida hisobot” nomli 14 
son buxgalteriya hisobi milliy standartining maqsadi bo’lib, xususiy kapital bilan 
bog’liq axborotni aks ettirishni tartibga solish, shuningdek, xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobot mazmunini belgilash hisoblanadi. Standart xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobotni taqdim etish chog’ida moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi 
sifatida ochib berilishi lozim bo’lgan axborotga qo’yiladigan talablarni o’z ichiga 
oladi. Ushbu talablar boshqa standartlarda mavjud bo’lgan va xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobotning o’ziga xos masalalarini qamrab oladigan ochib berish 
talablariga muvofiq to’ldirilishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar (bundan 
banklar va byudjet tashkilotlari mustasno) xususiy kapital to’g’risidagi axborotni 
tayyorlash va ochib berish jarayonida mazkur standart talablarini bajarishlari 
kerak. Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotni tuzish maqsadi bo’lib, xususiy 
kapitalning hisobot davri boshiga va oxiriga bo’lgan holati va hisobot davri 
mobaynida uning tarkibidagi o’zgartirishlar haqidagi axborotni ochib berish 
hisoblanadi.
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot tuzish uchun foydalaniladigan o’ziga xos 
hisob yuritish siyosatiga qo’shimchalarda foydalanuvchilar uchun Xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobotda foydalaniladigan baholarning asosi (dastlabki qiymat, joriy 
qiymat, sotish qiymati, diskont qiymati va boshqalar)ni bilish juda muhim 
hisoblanadi. Bu tamoyillar ko’p hollarda uzluksizlik va hisoblash tamoyillari bilan 
o’xshashdir, ular xususiy kapital to’g’risidagi hisobotni tuzish asosini tashkil 
qiladi. Ular bu tamoyillardan ba’zi holatlarda baholashlarning asoslari o’rtasida 
tanlov mavjudligi bilan farq qiladi. 
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotda korxona hisob yuritish siyosatini aks 
ettirish paytida quyidagilarga alohida e’tibor qaratish lozim: 
-
daromadning aks ettirilishi; 

---

222 
-
konsolidatsiya tamoyillari; 
-
faoliyat turlarining uyg’unligi; 
-
qo’shma faoliyat; 
-
moddiy va nomoddiy aktivlarni va ularning eskirishini aks ettirish; 
-
jalb qilingan mablag’lar qiymatini kapitalizatsiya qilish; 
-
kapital qo’yilmalar; 
-
investitsion mulk; 
-
moliyaviy investitsiyalar hamda moliyaviy aktivlar; 
-
ijara; 
-
tadqiqotlar va rivojlanish bilan bog’liq xarajatlar; 
-
tovar-moddiy zahiralar; 
-
soliqlar hamda muddati kechiqtirilgan soliqlar; 
-
zahiralar; 
-
ishchi va xizmatchilarni asrab turish xarajatlari; 
-
chet el valyutasini o’tkazish; 
-
inflyatsiya hisobi; 
-
hukumat subsidiyalari. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xususiy kapital to’g’risidagi hisobotining 
izohlarida, hisoblarida va tushuntirishlarida xususiy kapital tarkibiy elementlari 
tahlilini guruhlashtirib ko’rsatishi kerak. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar xususiy 
kapital to’g’risidagi hisobotining izohlari, hisoblari va tushuntirishlarida quyidagi 
ma’lumotlar ko’rsatilishi lozim: 
-
xo’jalik yurituvchi sub’ektning xususiy kapital to’g’risidagi hisoboti va 
hisob siyosati asoslari uchun turli asosiy muomalalar va hodisalarni tanlagani va 
qo’llanilgani to’g’risida ma’lumot taqdim etish; 
-
BHMS talab qilgan, hech bir xususiy kapital to’g’risidagi hisobotda aks 
ettirilmagan axborotni yoritish; 
-
xususiy kapital to’g’risidagi hisobotda aks ettirilmagan, lekin xususiy 
kapital to’g’risidagi hisobotni aniq va haqqoniy taqdim etish uchun qo’shimcha 
tahlil axborotlarini taqdim etish. 

---

223 
Amaliyotda ko’pgina korxonalarning faoliyati ko’p qirrali bo’ladi hamda bu 
xususiy kapital to’g’risidagi hisobotdan foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlar 
qabul qilishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Yillik xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobot qo’shimcha ravishda tuziladigan moliyaviy sharhni o’z ichiga 
olishi kerak, chunki u korxonaning moliyaviy faoliyatini, moliyaviy ahvolini va 
ular duch kelgan asosiy noaniqliklarni bartaraf etadi. Moliyaviy sharh korxona 
ma’muriyati tomonidan tuziladi. Bu sharh korxonaning moliyaviy ahvoli va 
moliyaviy faoliyatining asosiy belgisini, shuningdek, foydalanuvchi hisobot bilan 
tanishish jarayonida duch kelishi mumkin bo’lgan xususiy kapital to’g’risidagi 
hisobotdagi noaniqliklarni izohlab berishi va tushuntirib berishi lozim. Qo’shimcha 
ma’lumotlar: izohlar, eslatmalar va hisoblar korxona tomonidan maxsus shakllarda 
ham, shuningdek, ixtiyoriy ko’rinishda ham taqdim etiladi. Zaruriyat tug’ilganida 
statistik hisobotning shakllari xususiy kapital to’g’risidagi hisobotga beriladigan 
qo’shimcha ma’lumotlar orqali zaruriy foydalanuvchilarga taqdim etilishi mumkin. 
Bundan tashqari, korxona rahbariyati qo’shimcha ma’lumotlar sifatida sub’ekt 
doirasida ma’lumotlarni taqdim etish shakli hisoblanuvchi jadvallar va 
ma’lumotnomalarni taqdim etishi mumkin.
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot quyidagi asosiy identifikatsion 
rekvizitlarni o’z ichiga oladi: 
-
korxonaning nomi, mulkchilik shakli, yuridik manzili, bo’ysunishi, 
identifikatsion raqami va korxonani bilish uchun kerak bo’lgan boshqa rekvizitlar; 
-
alohida korxonalarni yoki korxonalar guruhining xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobotini qamrab olishi, ya’ni bu hisobot jamlangan yoki yagona 
bo’lishi kerak. Agar hisobot jamlangan bo’lsa, u holda barcha shakllarda 
«Jamlanma» yoki «Sub’ektlar bo’yicha yakuniy» sub’ektlar soni ko’rsatiladi. 
Tushuntirish yozuvida jamlangan yakuniy hisobotga kiritilgan hisobotlarning soni 
va xususiy kapital to’g’risidagi hisobot tomonidan qamrab olingan hisobot kuni 
yoki davri ko’rsatilishi zarur. 
Xususiy kapital hisobini tashkil etish va yuritishda uslubiy (metodologik) 
masalalardan biri sifatida buxgalteriya schyotlar rejasiga alohida ahamiyat berildi. 

---

224 
Bunga sabab, iqtisodiyotdagi o’zgarishlar, mulkiy xilma- xilliklar va uni 
boshqarishning farqlanishi, xorij bilan aloqalarning rivoji, hisob ob’ektidagi 
o’zgarishlar va boshqa jihatlar yangi schyotlar tizimiga o’tishni ham zaruratga 
aylantira bordi. Hozirda amalda bo’lgan ishchi schyotlar rejasida ham ayrim 
chigalliklar va noaniqliklar mavjud bo’lib, ular xususiy kapital hisobini yuritishda 
bir muncha qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Jumladan, 1999 yilning 1 
yanvaridan amalda bo’lgan «Mahsulot (bajarilgan ish, xizmat ko’rsatish) ishlab 
chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarning 
shakllanish tartibi to’g’risida»gi Nizomning qabul qilinishining o’zi ham 
buxgalteriya xisobining schyotlar rejasiga ayrim o’zgarishlar kiritish zaruriyatini 
yuzaga chiqarmoqda. Ushbu Nizomning qabul qilinishi va belgilovi bo’yicha 
«Umumxo’jalik xarajatlari», «Foyda va zarar» hamda «Ustav kapitali (fond)» 
schyotlari qayta turkumlandi. 
Aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitali miqdori ko’payishi yoki kamayishi 
mumkin. Ustav kapitalini ko’paytirish qo’shimcha aktsiyalarni joylashtirish yo’li 
bilan amalga oshirish mumkin. Aktsiyadorlik jamiyat tomonidan qo’shimcha 
aktsiyalar faqat jamiyat ustavida belilangan e’lon qilingan aktsiyalar miqdori 
doirasida joylashtirilishi mumkin. Aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitalini 
kamaytirish favqulodda hollarda yuz beradi va uni ko’paytirishdagi singari tartibda 
amalga oshiriladi. Ustav kapitali miqdorining kamayishi aktsiyalar umumiy 
sonining kamayishi bilan bilan bog’liq bo’ladi, shu jumladan, jamiyatning o’zi 
haqqini keyinchalik to’lash bilan aktsiyalarni sotib olish ham shu hisobga kiradi. 
Amaldagi qonunlarga binoan aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitaliga hissa 
tariqasida pul bilan baholanadigan va ta’sischilar tomonidan jamiyat aktsiyalar 
haqini to’lash uchun kiritiladigan modiy boylik, mulkiy yoki o’zga huquqlarni 
to’lashlari mumkin. Jamiyat ta’sis etilayotganda uning aktsiyalari pulini to’lash 
shakllari jamiyatni tashkil etish to’g’risidagi shartnoma yoki jamiyat ustavida, 
qo’shimcha akiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar pulini to’lash ularni 
joylashtirish to’g’risidagi qarorda ko’rsatiladi. Aktsiyador ta’sis yig’ilishi 
belgilagan muddatlarda, ammo jamiyat ro’yxatdan o’tgandan keyin bir yildan 

---

225 
kechikmay aktsiyalarlarning to’liq pulini to’lash kerak. Aktsiyalarni sotib olish 
muddati o’tganidan keyin aktsiyadorlar jamiyati ularni o’z ixtiyoriga qarab 
sotishga haqli. Amaldagi qonunlarga muvofiq hissalarga bo’lingan ustav kapitaliga 
ega bo’lgan jamiyat ma’suliyati cheklangan jamiyat deb ataladi. Bunday jamiyat 
ustav kapitalidagi bo’lingan hissalar miqdori ta’sis hujjatlarida belgilab qo’yiladi, 
uning ishtirokchilari majburiyatlar bo’yicha faqat o’z mulki doirasida javob 
beradi. 
O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-son 
buyrug’i bilan tasdiqlangan «moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish bo’yicha 
qoidalar»ga asosan «qo’shilgan kapital emission daromaddan, aktsiyalarning 
nominal qiymati va sotish bahosi orasidagi tafovut hisobini olib boradi» deb ta’rif 
berilgan. Lekin, ustav kapitaliga mablag’larni kiritish shakllariga nazar 
tashlaydigan bo’lsak, qo’shilgan kapital ko’rsatkichini ta’riflanishida bir qadar 
kamchilliklar mavjudligi ko’rinadi. Vaholanki, qo’shilgan kapital aktsionerlik 
jamiyatlari tomonidan muomalaga chiqarilgan aktsiyalarning nominal va bozor 
bahosi muomilasini olib borish uchun mo’ljallangan bo’lishi lozim. Lekin, 
yuqorida keltirilgan ta’riflash bizning nuqtai nazarimizda hamma korxonalar uchun 
ham amalda qo’llanilmasdan, faqatgina aktsionerlik jamiyatlari uchun 
mo’ljallangandek. Demak, bu ko’rsatkichga ta’rif berilganda uning umumiylik 
shartini buzib ko’rsatmoqdamiz. 
Xususiy kapital tarkibiy qismlaridan yana biri bu rezerv kapitali hisoblanadi. 
Amaldagi qonunchilikka binoan korxonada rezerv kapitali tashkil etiladi. Uning 
miqdori jamiyat ustav kapitalining 15 foizidan kam bo’lmasligi kerak. Rezerv 
kapitali korxonada ko’rilgan zararni qoplash, imtiyozli aktsiyalar uchun 
dividendlar to’lash, aktsiyadorlar talabiga ko’ra aktsiyalarni qayta sotib olish 
uchun ishlatiladi. Shu bilan birgalikda rezerv kapitali hisobvaraqlari uzoq muddatli 
aktivlarni qayta baholashda yuzaga keladigan inflyatsion rezervlarga muvofiq 
foyda hisobidan tashkil qilinadigan rezerv hisobi uchun mo’ljallangan. 
Rezerv kapitali ko’pgina me’yori va qonuniy hujjatlarda hamda iqtisodiy 
adabiyotlarda turlicha ta’riflangan bo’lib, uning o’ziga xos jihatlarini belgilab 

---

226 
bergan. Masalan, Respublikamiz boshqaruv tashkilotlari tomonidan belgilangan 
me’yorlarga asosan: «Rezerv kapitali, bu korxona ustaviga asosan ajratma qilish, 
mol mulk qayta baholanishi, qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mablag’lar 
(pul mablag’laridan tashqari), o’rtoqlik va aktsionerlik jamiyatlar mulkini 
oshiruvchi boshqa kirimlar hisobini olib borish uchun mo’ljallangan», deb 
izohlangan. Keltirilgan izohga mazmunan yondoshadigan bo’lsak, uning tarkibiga 
kiruvchi bir qator ko’rsatkichlar o’z o’rnida berilmagan. Masalan, mol-mulkning 
qayta baholanishi. Chunki, ushbu ko’rsatkichning ma’lum qismi, qo’shilgan 
kapital zimmasiga birkitilgan bo’lib, uning ikki hisobvaraqdada ko’rsatilishi hisob 
tizimidagi kamchilligimiz sifatida namoyon bo’ladi. Shu nuqtai nazaridan, «Rezerv 
kapitali - ta’sis hujjatlariga binoan hisobot davrida erishilgan sof foyda hisobidan, 
amaldagi qonunchilik asosida, tavakkalchilik va ko’zda tutilmagan natijalar oldini 
olish, hamda xo’jalikni oxirgi moliyalashtirish manbai sifatda gavdalanadigan 
mablag’lar jamg’armasining puldagi ifodasi», deb ta’riflash maqsadga muvofiqdir.
Xususiy kapitalni tarkibiy qismlaridan yana biri taqsimlanmagan foyda 
(qoplanmagan zarar) hisobvarag’idir. Taqsimlanmagan foyda - korxonaning 
samarali faoliyati natijasida korxona kapitalini oshiradigan summadir. Jamlangan 
foyda zararlar, dividendlar bo’yicha to’lovlar hamda ustav kapitaliga takror 
investitsiyalangan foydani chegirgan holda korxonaning butun faoliyati 
davomidagi sof foyda summasini ifodalaydi. Jamg’arilgan foyda korxona 
faoliyatining oxirgi yildagi emas, balki u barpo etilgan paytdan boshlab jamlangan 
kapital qismini o’z ichiga oladi. U korxonadagi mavjud pul mablag’lari summasiga 
teng bo’lmaydi; pul mablag’dir (xuddi boshqa mol-mulk singari), foyda esa 
korxona sarmoyasining bir qismi. Foyda korxona mulkdorlariga dividendlar to’lash 
manbai hisoblanadi. Hisobot yilidagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 
summasi dividendlar va rezerv fondiga ajratmalar hisoblab yozilgandan keyin 
jamlangan foyda hisobvarag’iga o’tkaziladi.
Bozor munosabatlari sharoitida xususiy kapitalni to’g’ri shakllantirishga 
erishishning muhim vositasi uni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish hisoblanadi. 
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditini o’tkazishdan maqsad – korxonada 

---

227 
xususiy kapitalni shakllanishi va undan foydalanilishi bo’yicha amalga oshirilgan 
muomalalarning qonuniyligini aniqlash va ular bo’yicha moliyaviy hisobot 
ko’rsatkichlarini ishonchliligini yoki birlamchi hujjatlar ma’lumotlariga mosligini 
hamda hisobotni o’z muddatida taqdim etilganlik holatini baholashdan iboratdir. 
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditining maqsadi – xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt xususiy kapitali shakllanishi va uning taqsimlanishi qonuniyligini 
ta’minlash hamda ular bo’yicha xo’jalik muomalalarining ishonchliligini 
baholashdan iboratdir. Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditini o’tkazishda 
quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalaniladi: 
1. Korxona xususiy kapitalini buxgalteriyada hisobga olish va ular harakatini 
tartibga solish bo’yicha davlat tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy-huquqiy 
hujjatlar; 
2. Korxona hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’ining xususiy kapital hisobi 
bo’limi ma’lumotlari; 
3. Korxonada xususiy kapital harakati bo’yicha amalga oshirilgan 
muomalalarni hujjatlashtirishda rasmiylashtirilgan sintetik va anlitik hisob 
registrlari; 
4. Korxonada xususiy kapital harakatini hisobga olish va ulardan foydalanish 
jarayonini tartibga solish maqsadida korxona rahbariyati tomonidan ishlab 
chiqilgan ichki farmonlar, buyruqlar, ta’sischilar yig’ilishining qarorlari va 
bayonnomalari; 
5. Nazorat organlari va ichki nazorat tizimi tomonidan o’tkazilgan 
tekshiruvlarning xususiy kapital nazorati bo’yicha hujjatlari. 
Shuningdek, auditorlar O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligining 2002 
yil 27 dekabrdagi 140-son buyrug’i bilan tasdiqlangan «Moliyaviy hisobot 
shakllarini to’ldirish bo’yicha qoida» ga muvofiq moliyaviy hisobotni 
mulkchilikning barcha shakllariga mansub, O’zbekiston Respublikasining qonun 
hujjatlariga ko’ra yuridik shaxs hisoblangan korxona va tashkilotlar (bundan 
sug’urta tashkilotlari va banklar mustasno), shuningdek mulkida, xo’jalik 
yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulki bo’lgan va o’z majburiyatlari 

---

228 
bo’yicha ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek mustaqil balans va 
hisob-kitob raqamiga ega bo’lgan, soliq qonunchiligiga muvofiq soliq to’lovchi 
hisoblanadigan alohida bo’linmalar taqdim etish kerakligini bilishi kerak. 
Bozor munosabatlari sharoitida fikrimizcha, xususiy kapital to’g’risidagi 
hisobot auditining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo’lishi lozim: 
-
xususiy kapital to’g’risida hisobot auditining umumiy rejasi va ish dasturini 
tuzish; 
-
xususiy kapital bo’yicha korxona ichki nazorat tizimi ma’lumotlarining 
ishonchliligini baholash va unga asosan auditorlik tanlash hajmini belgilash; 
-
xususiy kapitalni shakllanishi va foydalanilishi bo’yicha amalga oshirilgan 
muomalalarning qonuniyligini yoki davlat tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy-
huquqiy hujjatlar talablariga mosligini o’rganish; 
-
xususiy kapital bo’yicha amalga oshirilgan xo’jalik muomalalarini 
buxgalteriya hujjatlari va schyotlarida to’g’ri, to’liq va o’z muddatida aks 
ettirilganligini tekshirish; 
-
xususiy 
kapital bo’yicha moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining 
ishonchliligini yoki haqiqatga mosligini o’rganish; 
-
korxona hisob siyosatining xususiy kapital to’g’risidagi hisobotni tuzish 
bo’yicha talablariga rioya etilganlik holatini o’rganish; 
-
xususiy kapital to’g’risidagi hisobot va buxgalteriya hisobi registrlar 
ko’rsatkichlari bir biriga muvofiqligining auditi; 
-
xususiy kapital to’g’risidagi hisobot ishonchliligini ta’minlovchi omil 
sifatida buxgalteriya hisobi hi-sobvaraqlaridagi yozuvlar asoslanganligini 
tekshirish; 
-
xususiy kapital bo’yicha tahliliy hisob ko’rsat-kichlarini bosh kitob va 
balans moddalaridagi ko’rsatkichlar bilan solishtirish; 
-
xususiy kapital to’g’risidagi hisobot qonunchilikda belgilangan muddat va 
tartib asosida taqdim etilganligini tekshirish; 
-
xususiy kapital to’g’risida hisobot auditi natijalarini oraliq va umumiy 
auditorlik ma’lumotnomalari(dalolatnomalari)da umumlashtirish, rasmiylashtirish 

---

229 
va baholash va boshqalar.