Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi

5.7-jadval 
73
R.I.Nurimbetov, S.I.Axmedov. Ishlab chiqarish menejmenti. T.: Talqin. 2008. 112-b 

---

180 
 
“Direkt-kosting” va mahsulot to’liq tannarxini hisoblash tizimlari 
bo’yicha korxona moliyaviy natijasini aniqlashning qiyosiy tahlili 
“Direkt-kosting” 
tizimi bo’yicha 
Summa 
To’liq tannarx usuli 
bo’yicha 
Summa 
1.
Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni 
sotishdan tushgan tushum 
2.
O’zgaruvchan xarajatlar (sotilgan 
mahsulot (tovar, ish, xizmat)larning tannarxi) 
3.
Marjinal daromad (1q-2q) (mahsulot 
(tovar, ish, xizmat)larni sotishning yalpi 
foydasi (zarar)) 
4.
Doimiy xarajatlar (davr xarajatlari) 
5.
Asosiy (operatsion) foyda (zarar) 
358357 
288916 
69441 
45568 
23873 
Mahsulot (tovar, ish va 
xizmat)larni 
sotishdan 
tushgan tushum 
Sotilgan 
mahsu-
lotlarning to’liq tannarxi 
Asosiy 
(operatsion) 
foyda (zarar) 
358357 
334484 
23873 
Yuqoridagi 5.7-jadval ma’lumotlari moliyaviy natijani aniqlash tartibidan 
kelib chiqib “Direkt-kosting” hisob tizimi va mahsulotning to’liq tannarxi 
o’rtasidagi farqli jihatlarni ifoda etadi. Shunday qilib, “Direkt-kosting” hisob tizimi 
quyidagi xususiyatlarga ega: 
–
hisobni birinchi navbatda marjinal daromad ya’ni oraliq moliyaviy natijani 
aniqlashga yo’naltirilishi; 
–
mahsulotni faqat o’zgaruvchan xarajatlar nuqtai-nazaridan hisobga olish va 
ishlab chiqarish tannarxini aniqlash; 
–
korxona bo’yicha doimiy xarajatlar hisobi va ularni yakuniy moliyaviy 
natijani aniqlash uchun operatsion foydani kamaytirishga qaratish; 
–
bahoni tezkor boshqarish jarayoni asosi sifatida marjinal daromadni 
aniqlash; 
–
sotish hajmi, tannarx va foyda o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va munosabatni 
aniqlash; 
–
zararsizlik nuqtasini belgilash. 
–
“Direkt-kosting” hisobi tizimining asosiy afzalliklari quyidagilar: 
–
mahsulot tannarxini hisoblashdagi soddalashtirish va aniqlik (chunki, 
tannarx faqat o’zgaruvchan xarajatlar qismidagina rejalashtiriladi va hisobga 
olinadi); 
–
mahsulot turlari o’rtasida doimiy xarajatlarni shartli taqsimlash uchun 

---

181 
murakkab hisob-kitoblar qilinmasligi (ular mahsulot tannarxi tarkibiga 
kiritilmaydi va moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadi); 
–
rentabellik darajasi (zararsizlik nuqtasi, sotish hajmi), mahsulot bahosining 
quyi chegarasini aniqlash imkoniyati; 
–
mahsulotning xilma-xil turlari bo’yicha rentabellik darajasini qiyosiy tahlil 
qilish imkoniyati; 
–
mahsulot ishlab chiqarish va sotishning qulay dasturini aniqlash imkoniyati; 
–
o’zi ishlab chiqargan mahsulot yoki xizmatlar hamda ularni chetdan sotib 
olishdagi tanlov imkoniyati. 
“Direkt-kosting” hisob tizimi rahbarlarga korxona miqyosida va turli 
mahsulotlar bo’yicha marjinal daromadning o’zgarishiga e’tiborni kuchaytirishga 
imkon beradi, bunda yuqori rentabelli mahsulotni aniqlashda sotish bahosi va 
o’zgaruvchan xarajatlar summasi o’rtasidagi tafovut alohida mahsulotlar 
tannarxiga doimiy xarajatlarni kiritish natijasida yashirinib qolmaydi, mazkur tizim 
bozor sharoiti o’zgarishiga javoban xaridorgir mahsulotlarni tez ilg’ab olish 
imkonini beradi. Erkin bozor raqobati sharoitida “Direkt-kosting” hisob tizimi 
korxonani boshqarish tizimi - marketingning tarkibiy qismiga aylanadi. Bundan 
tashqari, “Direkt-kosting” hisob tizimi doimiy xarajatlar ustidan tezkor nazorat 
o’rnatishga ko’maklashadi, chunki tannarxni nazorat qilish jarayonida standart 
(normativ) xarajatlar (“Direkt-kosting” hisob tizimi «Standart-kost» tizimi bilan 
birgalikda tashkil etiladi) yoki moslashuvchan smetalardan foydalaniladi. 
Modomiki, “Direkt-kosting” tizimida standartlar qo’llanilar ekan, bunda 
o’zgaruvchan va doimiy xarajatlarga normalar belgilanadi. Shuni nazarda tutish 
kerakki, to’liq tannarx hisobi tizimida qo’shimcha xarajatlar taqsimlanmagan 
summasining bir qismi bir hisobot davridan boshqasiga o’tadi, shu bois, ularni 
nazorat qilish sustlashadi. Bunday holda “Direkt-kosting” tizimi qo’shimcha 
xarajatlar taqsimlanishining mehnattalabligini kamaytirishga yordam beradi. 
Shuningdek, “Direkt-kosting” tizimi raqobat kurashida baholarni sun’iy ravishda 
pasaytirish kuzatilsa, doimiy xarajatlar marjinal daromad hisobidan qoplanishi 
mumkin bo’lmaydi ya’ni korxona zarar ko’ra boshlaydi. 

---

182 
Fikrimizcha, xo’jalik sub’ektlarida xarajatlarni boshqarishda byudjetlashtirish 
usulini qo’llashda xarajatlarni minimallashtirish emas, balki ularni ishlab chiqarish 
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda maqbullashtirish(optimallashtirish)ga asosiy 
e’tiborni qaratish zarur. Xulosa shuki, xo’jalik sub’ektlarining o’ziga xos 
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda xarajatlarni boshqarish usul va tizimlaridan 
foydalanish mazkur ular amaliyotida xarajatlarni maqbul darajada pasaytirish 
imkonini yaratadi.