Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi
Direct-kosting tizimi bo’yicha moliyaviy natijani
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
5.4. Direct-kosting tizimi bo’yicha moliyaviy natijani
aniqlash tartibi Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik sub’ekti faoliyatida resurslarni oqilona boshqarish asosida ishlab chiqarishni rivojlantirish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Tahlillarning ko’rsatishicha, korxonalar amaliyotida boshqarishning bozor muhitiga to’liq moslashmagan tizimini saqlanib qolayotganligi xarajatlarni boshqarish masalasini alohida strategik vazifa sifatida hal etishga to’sqinlik qilmoqda. Bunda xarajatlarni boshqarishni asosan, mahsulot, ish va xizmatlar tannarxni pasaytirish vositasi sifatida talqin qilish kuzatiladi. Vaholanki, ortiqcha yoki unumsiz xarajatlarni shakllanishida korxonaning mahsulot ishlab chiqarishdan tashqari faoliyati ham muhim o’rin tutadi. Shuningdek, amaliyotda xarajatlarni boshqarish jarayonini aksariyat hollarda qisqa muddatli davrda amalga oshirish bilangina cheklanish holatlari mavjud. Mazkur jarayonda esa, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni samaradorligini baholab borish menejmentning muhim masalalaridan biridir. Fikrimizcha, xo’jalik sub’ektlarida xarajatlarni to’g’ri boshqarish iqtisodiy zaruriyat hisoblanishi bilan birga, menejerlar uchun muvaffaqiyat omili ham hisoblanadi. Ayniqsa, yirik xo’jalik sub’ektlarida xarajatlar ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning narx kon’yunkturasiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar qatoriga kiradi. Xo’jalik sub’ektlarida moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, ularning yuqori unumdorligini ta’minlashda xarajatlarni samarali boshqarish usullarini takomillashtirish muhim o’rin tutadi. Shuningdek, xo’jalik sub’ektlarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tannarxini pasaytirish va samarali boshqarish vazifasi tizim korxonalar amaliyotiga xarajatlarni boshqarishning zamonaviy usul va tizimlarini qo’llash borasida tegishli chora-tadbirlarni ishlab chiqishni talab qiladi. Xarajatlarni boshqarish usullari o’z mohiyatiga ko’ra, xarajatlarni turlari 177 bo’yicha boshqarish, xarajatlar dinamikasini tahlil qilish, shu asosda turli boshqaruv qarorlari qabul qilishda muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, xo’jalik sub’ektlarida faoliyat sof foydasini oshirish, shu orqali aktsiyadorlik kapitali daromadliligining muhim ko’rsatkichi hisoblangan dividendlar miqdorini oshirishga bo’lgan intilish jamiyatda xarajatlarni boshqarishda mavjud usul va tizimlaridan maksimal darajada foydalanishni taqozo etadi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, menejment, boshqaruv hisobi fanlari nazariyasi va amaliyotiga bag’ishlangan xorijiy va respublikamizdagi iqtisodiy adabiyotlarda xarajatlarni boshqarish usullari va tizimlari mohiyati, ularning qo’llanilish jarayonlari bo’yicha bir qator yondashuvlar mavjud. Xarajatlarni boshqarish usul va tizimlarini ishlab chiqarilayotgan mahsulotning tannarxini aniqlash, xarajatlarni istiqbolli boshqarish, xarajatlarni rejalashtirish jarayonlari bo’yicha tasniflash mumkin. Shu o’rinda ta’kidlash zarurki, xarajatlarni boshqarish usullari va tizimlari o’z yo’nalishi, amalga oshirish mexanizmiga ko’ra ayrim farqli jihatlarga ega. Xususan, xarajatlarni boshqarish usullari muayayn xarajat turlari bo’yicha aniq maqsadlarni ifodalasa, xarajatlarni boshqarish tizimlari esa, murakkab tahlil jarayonlariga ega bo’lib, nafaqat xarajatlarni boshqarish masalalarini balki, xarajatlarni tahlil qilish, nazoratini tashkil etish hamda samaradorligini baholash kabi bir qator masalalarni ham o’zida ifoda etadi. “Direkt-costing” yoki boshqachasiga “Xarajatlar – sotish” usulida boshqaruv qarorini qabul qilish bevosita sotish natijalariga asoslanadi. Bu degani, sub’ekt faoliyatining moliyaviy natijalari sotish ko’rsatkichlarida ifodalanadi. Direkt-kosting: – qaror qabul qilish uchun foydali axborot bilan ta’minlaydi. Xarajatlarni o’zgaruvchi va doimiy xarajatlarga ajratish ishlab chiqarish yoki komponentlarni xarid qilishga doir qarorlar qabul qilish uchun, mahsulot turlarini aniqlash uchun axborot olish imkonini beradi. – foydani zahiralar o’zgarishi ta’siridan holi qiladi. “Direkt-costing” usulidan foydalanilganda foyda mahsulotning sotish hajmiga 178 bog’liq bo’ladi. Shu sababli direkt-kosting zaxiralar bilan nayrang qilishga yo’l qo’ymaydi va menejerlar ishini baholashga juda mos keladi. “Direkt-costing” ususli korxona foydasini yaxlit holda moliyaviy hisob ma’lumotlari bo’yicha hisoblashga imkon beradi. Ya’ni, bu usulda foyda ishlab chiqarilgan, jo’natilgan va sotilgan mahsulotlarni haqiqiy tannarxini izchil, ketma- ket hisoblashsiz topiladi. Bu, o’z navbatida, moliyaviy natijani keyingi oyning birinchi sanalaridayoq tez aniqlashga, ya’ni “Realizatsiya” hisobi bo’yicha moliyaviy natijani uslubiga qaraganda qariyb ikki hafta oldin aniqlashga imkon bo’ladi. “Direkt-costing” tizimida, yuqorida aytganimizdek, doimiy umumxo’jalik xarajatlari bevosita moliyaviy natijalarga olib boriladi. Bu xarajatlarni foydadan qoplash, shuningdek, foydadan qilingan boshqa sarflarni alohida hisobga olish moliyaviy natijalarning (foyda va zararlarni) alohida faoliyat turlari, jumladan, sotish, umumxo’jalik, tasodifiy hamda boshqa faoliyat va hollar bo’yicha aniqlashga imkon beradi. Bundan tashqari, “direkt-costing” soliqqacha foyda, sof foyda kabi ko’rsatkichlarni ham hisobda alohida aks ettiradi. Moliyaviy natijalarning shakllanishi va hisobga olinishining bunday tartibi ham mulk egasi uchun, ham davlat nazorat organlari uchun juda qulay hisoblanadi. Aynan shu afzalliklari “direkt-costing” usulining dunyo mamlakatlari amaliyotiga tez kirib borishi va tarqalishiga sabab bo’lmoqda. “Direkt-costing” usulini kamchiliklardan holi, deb bo’lmaydi. Bu usulning xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning rahbarlarini to’liq qoniqtirmaydigan tomonlari mavjud. Jumladan, xarajatlarni shartli ravishda o’zgaruvchan va doimiy turlarga ajratgan holda hisobga olish vaqtni talab qiladi, ayrimlardan ishonchsizlik tug’diradi, ayniqsa, bahoni belgilashda. Bundan tashqari, tadbirkorlar hamma vaqt ham barcha sarf va to’lovlarni bevosita foyda hisobidan qoplashni xohlamaydilar, soliqqa tortiladigan foydani kamaytirishga harakat qiladilar. Shuning uchun ham “direkt-costing” usulini keng ko’lamda yopish aksariyat mamlakatlarda bevosita davlat organlari talabi asosida amalga oshmoqda. 179 “Ishlab chiqarish korxonalarida “Direkt-kosting” tizimi asosida xarajatlarni boshqarish jami xarajatlarni ishlab chiqarish hajmi o’zgarishiga bog’liq ravishda doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga ajratishni nazarda tutadi” 73 . Ushbu usulning afzalliklari sifatida mahsulot tannarxini aniqlashning sodda hisob-kitoblar asosida amalga oshirilishi, doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar ustidan samarali nazorat o’rnatilishi, mahsulotlar bahosining quyi chegarasini belgilash imkoniyatining yuqoriligi, xarajatlarni doimiy va o’zgaruvchan toifalarga ajratilishi asosida mahsulot sotishning zararsiz nuqtasini aniqlash va tahlil qilish imkoniyatining mavjudligi kabilarni qayd etish mumkin. O’z navbatida, xarajatlarni boshqarishning “Direkt-kosting” tizimi tannarxni shakllantirishda barcha xarajatlarni nazorat qilish imkoniyatining cheklaydi, bu holat esa mahsulot birligiga to’g’ri keladigan xarajatlar o’zgarishini tahlil qilishda ayrim qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Xarajatlarni boshqarishning mazkur tizimida xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlar asosan, korxonaning raqobat kurashiga mo’ljallangan strategiyasini ishlab chiqish, strategik rejalashtirishni amalga oshirish uchun mo’ljallangan bo’ladi. Amaliyotda “Direkt-kosting” tizimini turli variantlarda qo’llash imkoniyati mavjud. Bevosita xarajatlar bo’yicha kalkulyatsiyalashni ko’zda tutuvchi klassik “Direkt-kosting” tizimida xarajatlarni kalkulyatsiyalash o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha amalga oshiriladi. Bunda ishlab chiqarish quvvatlaridan oqilona va to’liq quvvati bo’yicha foydalanish xarajatlarini kalkulyatsiyalash jarayoniga barcha o’zgaruvchan xarajatlar hamda umumishlab chiqarish xarajatlarining bir qismi kiradi. Bularning barchasi ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffitsientiga muvofiq aniqlanadi. “Direkt-kosting” hisob tizimida moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot tizimi quyidagi ko’rinishda aks ettiriladi (5.7-jadval). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|