Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Gorizontal tahlil 
tayanch (bazaviy) ko‗rsatkichi (reja, o‗tgan yil, o‗rtacha, 
ilg‗or xo‗jaliklar ko‗rsatkichi)dan haqiqiy ko‗rsatkichning mutlaq va nisbiy 
o‗zgarishlarini aniqlash va baholash uchun qo‗llaniladi. 
Vertikal tahlil
iqtisodiy hodisalar tuzilmasini o‗rganish maqsadida uning 
alohida qismlarini jamidagi salmog‗ini hisoblash yo‗li bilan amalga oshiriladi. 
Trend tahlili 
ko‗rsatkichlarni bir qator yillar mobaynida nisbiy miqdorlarda 
o‗sish va qo‗shimcha o‗sish sur‘atlarini o‗rganishda qo‗llanadi. 
Bir o„lchamli tahlil
da taqqoslash bir obyektning bitta yoki bir nechta 
ko‗rsatkichlarini, yoki bir nechta obyektni bitta ko‗rsatkichini taqqoslash yo‗li 
bilan amalga oshiriladi. 
Ko„p o„lchamli tahlil
da bir nechta korxonalarni katta spektrdagi 
ko‗rsatkichlari taqqoslab o‗rganiladi. Bu tahlil korxonalar va ularning bo‗linmalari 
faoliyatini kompleks baholashda keng qo‗llaniladi. 
Taqqoslashda real voqelikning, haqiqatdagi ko‗rsatkichlarning reja, o‗tgan 
yillar, bazis yili, o‗rtacha tarmoq, ilg‗or, qoloq, xorij ko‗rsatkichlariga nisbatan 
o‗zgarishlariga, ularning dinamikasiga, mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi. 
2.2-jadval 
Taqqoslash usulida mahsulot (ish va xizmatlar) sotish hajmi o„zgarishini 
tahlil etish metodikasi 
Taqqoslash 
birligi 
Ko„rsat-
kichning 
mutlaq 
o„zgarishi 
Ko„rsatkich-
ning nisbiy 
o„zgarishi, % 
Ko„rsatkich 
indeksi 
Bir foizli 
o„zgarishning 
mutlaq ifodasi 
Rejaga 
nisbatan 
(∑q
r
p
r
) 
∑q
h
p
h
- ∑q
r
p
r
∑q
h
p
h
/ 
∑q
r
p
r
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
r
p
r
∑

qp%*∑q
r
p
r
O‗tgan 
yilga 
(∑q
o‗
p
o‗
) 
∑q
h
p
h
- 
∑q
o‗
p
o‗
∑q
h
p
h
/ 
∑q
o‗
p
o‗
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
o‗
p
o‗
∑

qp%*∑q
o‗
p
o‗
Bazis 
yiliga 
nisbatan 
(∑q
b
p
b
) 
∑q
h
p
h
- ∑q
b
p
b
∑q
h
p
h
/ 
∑q
b
p
b
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
b
p
b
∑

qp%*∑q
b
p
b
O‗rtacha 
tarmoq 
ko‗rsatkichga 
nisbatan 
(∑q
t
p
t
) 
∑q
h
p
h
- ∑q
t
p
t
∑q
h
p
h
/ 
∑q
t
p
t
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
t
p
t
∑

qp%*∑q
t
p
t

---

33 
Ilg‗or 
ko‗rsatkichga 
nisbatan 
(∑q
i
p
i
) 
∑q
h
p
h
- ∑q
i
p
i
∑q
h
p
h
/ 
∑q
i
p
i
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
i
p
i
∑

qp%*∑q
i
p
i
Qoloq 
ko‗rsatkichga 
nisbatan 
(∑q
q
p
q
) 
∑q
h
p
h
- ∑q
q
p
q
∑q
h
p
h
/ 
∑q
q
p
q
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
q
p
q
∑

qp%*∑q
q
p
q
Xorij ko‗rsat 
kichiga 
nisbatan 
(∑q
x
p
x
) 
∑q
h
p
h
- ∑q
x
p
x
∑q
h
p
h
/ 
∑q
x
p
x
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
x
p
x
∑

qp%*∑q
x
p
x
2.3-jadval 
Mahsulot sifati bo„yicha ishlab chiqarish rejasining bajarilishi tahlili 
Choraklar 
Mahsulot (ish, 
xizmat)larni sotishdan 
tushum, mln so„m 
Haqiqatdagi 
darajaning rejadan 
farqi 
Reja 
bajarilishi, % 
Reja 
Haqiqat 
1 
22 500 
21 600 
-900 (21600-22500) 
96 
(21600/22500) 
2 
20 200 
20 800 
+600 
102.9 
3 
28 000 
28 200 
+200 
107.1 
4 
27 000 
26 300 
-700 
97.4 
Jami 
97 700 
96900 
-800 
99.18 
Korxona mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan sof tushum rejaga qiyosan 
800 mln so‗mga kam bo‗lgan. Bu esa mahsulot (ish, xizmat)larni sotish rejasi 
99.18 foizga bajarildi degani. Choraklar bo‗yicha birinchi va to‗rtinchi choraklar 
bo‗yicha tushum rejasi bajarilmagan. Ikkinchi va uchinchi choraklar bo‗yicha reja 
nisbiy ifodada 102.9 va 107.1 foizga bajarilgan. 
Iqtisodiy tahlilda o‗rganiladigan hodisa va jarayonlar miqdoriy o‗lchamga 
ega bo‗lib, ular mutlaq va nisbiy miqdorlar bilan ifodalanadi. 
Mutlaq miqdorlar iqtisodiy hodisa va jarayonlarni hajmi, miqdori, o‗lchami 
va darajasini ifodalaydi. 
Nisbiy miqdorlar bir mutlaq miqdorni ikkinchi mutlaq miqdorga bo‗lish 
natijasida olingan hosilani ifodalaydi. Nisbiy miqdorlar turli shaklda: 
koeffitsiyentlarda (taqqoslash bazasi 1), foizlarda (taqqoslash bazasi 100), 
promillarda (taqqoslash bazasi 1000) va promillarda (taqqoslash bazasi 10000) 
ifodalanishi mumkin. 

---

34 
Tahlil jarayonida nisbiy miqdorlarning quyidagi turlari keng qo‗llanadi: reja 
vazifalarining nisbiy miqdorlari; rejani bajarishning nisbiy miqdorlari; dinamika 
nisbiy miqdorlari; tuzilmaviy nisbiy miqdorlar; koordinatsiya nisbiy miqdorlari; 
intensiv nisbiy miqdorlar; obyektlararo va hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlari; 
samaradorlik nisbiy miqdorlari. 
2.4-jadval