Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Xususiy sarmoya
– subyektning majburiyatlarni chegirib tashlagandan 
keyingi aktivlaridir. 
Xususiy sarmoya ustav, qo‗shilgan, zaxiralar sarmoyasi va taqsimlanmagan 
foydadan iboratdir. Zarur hollarda ustav, qo‗shilgan, zaxira sarmoyalari tahliliy 

---

114 
jihatdan alohida hisobga olinadi. Buxgalteriya balansidagi xususiy sarmoyaning 
miqdori aktivlar qiymatini va majburiyatlarni baholashga bog‗liqdir. 
Majburiyatlar 
– shaxsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga 
muayyan ishni amalga oshirish, masalan, mol-mulkni topshirish, ishni bajarish, pul 
to‗lash va boshqa majburiyatlaridir yoxud muayyan xatti-harakatdan tiyilib turish 
majburiyatidir, kreditor esa qarzdordan o‗z majburiyatlarini bajarishini talab 
qilishga haqlidir. 
Xo‗jalik yurituvchi subyekt boshqa yuridik va jismoniy shaxslar oldida joriy 
mas‘uliyatli ekanligi majburiyatning asosiy tavsifidir. 
Majburiyatlar ustavning yoki shartnomaning talablari oqibati sifatida kuchga 
kirishi mumkin. Masalan, olingan tovar-moddiy zaxiralar va xizmatlar uchun 
to‗lanadigan summalar. Majburiyatlar oldin tadbirkorlik ishi jarayonida, yaxshi 
munosabatlarni saqlab turish yoki xolisona tarzda ish ko‗rishda ham yuzaga keladi. 
Masalan, agar xo‗jalik yurituvchi subyekt kafolat muddati tugaganidan so‗ng o‗z 
mahsulotidagi kamchiliklarni tuzatish to‗g‗risida qaror qabul qilsa, shu bo‗yicha 
qilingan xarajatlar ham majburiyatlar deb hisoblanadi. 
Hozirgi majburiyat bilan kelgusi majburiyat o‗rtasida chegara bo‗lishi kerak. 
Xo‗jalik yurituvchi subyekt rahbarining kelgusida aktivlarni sotib olish haqida 
qabul qilgan qarori majburiyat paydo bo‗lishiga sabab bo‗lmaydi. Majburiyat 
odatda aktiv olinganda yoki xo‗jalik yurituvchi subyekt aktivni sotib olish 
to‗g‗risida bitimga kirishgandagina paydo bo‗ladi. 
Tegishli majburiyatni bajarish odatda boshqa tarafning e‘tirozlarini 
qondirish uchun iqtisodiy foydani ifodalovchi xo‗jalik yurituvchi subyekt 
resurslarini o‗ziga jalb etadi. Majburiyatlarning bajarilishi har xil usullarda (qonun 
hujjatlarida ko‗zda tutilgan hollardan tashqari) amalga oshiriladi: 
- haq to‗lash bilan; 
- boshqa aktivlarni berish bilan; 
- xizmatlarni ko‗rsatish bilan; 
- ushbu majburiyatni boshqasi bilan almashtirish orqali; 
- majburiyatlarni aksiyalarga almashtirish orqali. 

---

115 
Majburiyat, kreditor o‗z huquqlaridan bosh tortgan hollarda yoki kreditor 
ana shu huquqlaridan mahrum bo‗lganida, bajarilgan deb hisoblanishi mumkin. 
Majburiyatlar avvalgi bitimlar yoki o‗tgan voqealarning natijasidir. Masalan, 
tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish va xizmatlarni olish bilan to‗lanishi kerak 
bo‗lgan (agar ular ilgari to‗lanmagan bo‗lsa yoki yetkazib berilganda) schyotlar 
ham olinadi. 
Zaxiralar
– kelgusida muayyan xarajatlarga sarflanishi mumkin bo‗lgan 
xususiy sarmoyaning bir qismidir. 
Xo‗jalik yurituvchi subyektni va kreditorlarni zararlarning oqibatlaridan 
qo‗shimcha tarzda himoya qilishni ta‘minlash uchun zaxiralarni vujudga keltirish 
zarur. Zaxiralarni hosil qilish va ularning miqdori haqidagi axborot qarorlar qabul 
qilishda foydalanuvchilar uchun ahamiyatlidir. Zaxiralarni vujudga keltirish 
xo‗jalik yurituvchi subyektga doir qonunchilikda va ustavda (soliq qonunlarini 
buzmagan holda) ko‗zda tutiladi.