Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Yk=(S/P)*Yk+U
 
Bunda: 
Yk-kritik hajm darajasidagi mahsulot hajmi; 
U-jami o‗zgaruvchan xarajatlar; 
S-mahsulot birligida o‗zgaruvchan xarajat; 
P-mahsulot birligini bahosi. 
Shuningdek, Kritik hajm darajasida mahsulot ishlab chiqarishni quyidagi 
ifodalar orqali aniqlash ham mumkin.
Qk=U/(P-S) 
Qk= O‗x+Dx+o yoki 
Qk= M* S +Dx+o 

---

183 
Belgilar izohi: 
Qk-kritik hajm darajasidagi mahsulotni miqdoriy birligi; 
O‗x-o‗zgaruvchan xarajat; 
Dx-doimiy xarajat; 
o-nol miqdordagi foyda;
M-mahsulot birligi; 
R-mahsulot birligiga o‗zgaruvchan xarajat. 
C+S+o=O‗zgaruvchan xarajatlar+O‗zgarmas xarajatlar+ foyda. Bunda foyda 
miqdori nolga teng deb olinadi. Ya‘ni; ishlab chiqarish va savdo aylanmasidan 
olingan daromad to‗liq, barcha xarajatlarni qoplagan holda foydaga ega 
bo‗linmaydi. 
t/r 
Ko‗rsatkichlar 
Ishlab chiqarish hajmi, 500 dona 
jami 
Mahsulot birligiga 
1 
Sotishdan sof tushum 
375000 
750 
2 
O‗zgaruvchan xarajatlar 
250000 
500 
3 
Marjinal foyda 
125000 
250 
4 
Doimiy xarajatlar 
80000 
5 
Sotishdan yalpi foyda 
45000 
Zararsizlik nuqtasi, hajmini aniqlash uchun quyidagi bog‗lanishdan 
foydalaniladi: 
750x=500x+80000+0; 
250x = 80000; 
x = 320 
Bunda: x — zararsizlik hajmi; 
750 * x = 750 * 320 = 240 000 mln so‗m 
Zararsizlik nuqtasi (Q β) = Doimiy xarajatlar (TFC) / Marjinal foyda 
normasi (TSM β) 
Marjinal foyda usulida kritik hajm darajasini aniqlash: 
375 000 mln so‗m — 250 000 mln so‗m = 125 000 mln so‗m 

---

184 
Marjinal foyda koeffitsiyenti: 
125 000 mln so‗m / 375 000 mln so‗m = 0,33. 
Kritik hajm darajasining qiymat ifodasini aniqlash: 
80 000 mln so‗m / 0,33 = 240 000 mln so‗m 
Kritik hajm darajasining miqdor ifodasi: 
240 000 mln so‗m / 750 ming so‗m = 320 sht. 
Omilli tahlil. 
Kritik hajm darajasidagi mahsulot hajmiga ta‘sir etuvchi birliklar qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
- mahsulot birligi bahosini o‗zgarishi; 
- bir birlikka o‗zgaruvchan xarajatlarni o‗zgarishi: 
- doimiy xarajatlarni o‗zgarishi.