Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti "moliya" kafedrasi
Iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida fond bozorini
Yüklə 469,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida fond bozorini takomillashtirish yo’llari Respublikamizda me’yoriy-huquqiy bazaning shakllanishi bilan birga qimmatli qog’ozlar bozori institutsional infratuzilmasi xam shakllandi. Xozirgi kunga kelib uning barcha asosiy institutlari faoliyat ko’rsatmoqda. Qimmatli qog’ozlar bozori infratuzilmasining faol shakllanishiga karamasdan, xorijiy fond bozorida mustahkam urnini topa olgan bir kator institutlar deyarli mavjud emas. Bu institutlar katoriga transfer-agentlik xizmatlarini ko’rsatuvchi, ya’ni moliyaviy institutlar va ularning mijozlari orasida xujjatlarni oldi-berdi xizmatlarini ko’rsatuvchi institutni misol keltirish mumkin. Transfer-agentlik tarmogini shakllantirish, investorga uning kaerda joylashishidan kat’iy nazar, birgina transfer-agentiga murojaat kilib chegaralanmagan investitsion institutlar xizmatidan foydalanish imkoniyatini beradi. Shuningdek, birja listingiga kirishga tayyorlaydigan va yordam beradigan «promouterlar» deb nomlanuvchi maxsus investitsion institutlar mavjud emas. Respublika fond bozorida sug’urta tashkilotlarining faoliyati deyarli sezilmaydi, ammo dunyoda sarmoyadorlar huquqini ximoya kilish maqsadida sug’urta mexanizmi keng qo’llaniladi. Ushbu mexanizm infratuzilmali xatarlarni maxsus kompaniyalar zimmasiga yuklash imkoniyatini beradi. Bugungi kundagi asosiy amaliy vazifa ikkilamchi bozorni rivojlantirishdir.Zero uning rivojlanishi darajasiga karab umuman kimmatli kogozlar bozori tugrisida xulosa chikariladi.Kimmatli kogozlar bozorini davlat tomonidan boshkarish organlari , uning infratuzilmasi muassasalari, barcha darajadagi olimlar va amaliyotchilarning sa’y-xarakatlari fynan shu muammoni xal etishga yunaltirilishi lozim. Ikkilamchi bozorni rivojlantirish uchun kuyidagi ikki muammoni xal etishimiz lozim: 1. Kimmatli kogozlar va birinchi galda aktsiyalarning likvidligini sezilarli darajada oshirish. - 38 - 2. Bu kimmatli kogozlar va ularning emitentlari tugrisidagi axborotning oshkor etilishi masalasi 1.Qimmatli qog’ozlar bozori real sektorga investitsiyalarni jalb kilish mexanizmiga aylanishi kerak. 2.Iqtisodiy o’sishni jadallashtirish uchun O’zbekistonning pul mablag’laridagi extiyojlarini salmoqli qismini koplaydigan uzoq muddatli xorijiy sarmoyalarni jalb kilish kerak. (Xitoy 90-yillarda 240 mlrd. AQSh doll.investitsini jalb qilgan). 3.MDX davlatlarining yagona fond bozorini yaratish.(yoki, kamida erkin savdo zonasi), «yagona pasport» (litsenziyalarni, shaxodatnomalarni va emissiyalarni uzaro tan olish), fond bozorining umumiy infratuzilmasi, bozorning savdo va boshqa tizimlarini birlashishi, Toshkent shaxrida ushbu zonaning moliyaviy aktivlari savdosining markazini shakllantirish (aks xolda, MDX davlatlarining qimmatli qog’ozlari Venada, Istambulda, Berlinda yoki boshqa davlatda mujassamlanadi. Bozor munosabatlari sharoitida davlatning fiskal jamgarmalari emas, balki korxonalar va axolining banklar va moliya tizimidagi, shu jumladan uning, davlat segmentlaridagi jamgarmalarini samarali tarzda investitsiyalarga aylantirish imkonini beruvchi qimmatli qog’ozlar bozorining xilma-xil vositalari xal kiluvchi rol uynashi mumkin. Qimmatli qog’ozlar bozorining faolligini ta’minlash uchun kuyidagilarni amalga oshirish zarur deb xisoblaymiz. Qimmatli qog’ozlar bozorini (ayniksa, ikkilamchi bozorni) rivojlantirishning umumiqtisodiy samaralari kuyidagilardan iborat bo’lishi lozim: Moliya bozorlarining likvidlilik darajasini oshirish va tegishli moliya resurslaridan foydalanish samaradorligini yuksaltirish; Moliya bozorlarida rakobatni kuchaytirish xamda «narxlar» ni foiz stavkalari, kurslarni barqarorlashtirish; Investitsiyalarni tarmoklarga qayta taksimlovchi bozor mexanizmi samaradorligini oshirish; - 39 - Moliya bozorlarida davlat ishtiroki koidalari ilgarigidek kattik markazlashtirilgan emas, balki ular bozor sharoitlariga moslashuvchan bo’lishi lozim. Iqtisodiyotning ijtimoiy - iqtisodiy jixatdan muxim soxalari va ustivor tarmoklarini moliyalash uchun davlat mablaglarini ishga solishning sof bozor sharoitlariga mukobil yullarini investorlarga taklif qilish zarur. Hozirgi davrda xissadorlik korxonalariga aylantirilgan korxonalarning aktsiyalari sotiladigan boshlangich bozor tashkil topdi. Uning faoliyatini tartibga solib turish tamoyillari O’zbekiston Respublikasi qonunlarida mustaxkamlab kuyilgan. Unda kuplab investitsiya institutlari, brokerlik idoralari, investitsiya kompaniyalari va fondlari faoliyat kursatmokda. Bozor ishida tijorat banklari xam katnasha boshladi. Fond birjasida yuzdan ortik brokerlik idoralari ishlab turibdi. Shuning uchdan biri respublika viloyatlaridadir. Birok qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish uchun mavjud imkoniyatlardan xali to’la foydalanilmayapti. Masalan, oldi-sotdi operatsiyalarida bir milliard sumlikdan ziyod aktsiyalar kuyiladi, ammo 80-90 million sumlik bitim tuziladi, kolgan aktsiyalar esa, xaridor ularning narxi baland deb xisoblagani bois sotilmay koladi. Vaxolanki, savdoga kuyilgan aktsiyalarning narxi talab va taklifga boglik ravishda tartibga solib turilishi lozim. "Bizningcha, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish, chukurlashtirish va kenggaytirish, uni avj oldirib yuborish yulidagi tusiklarni bartaraf etish uchun davlat boshqaruv organi makomiga ega bulgan qimmatli qog’ozlar va fond birjalar buyicha davlat komissiyasi bilan birgalikda nodavlat tuzilmalari faoliyatini xolisona tekshiruvdan utkazib turadigan Auditorlik komissiyasi tuzish zarur deb xisoblaymiz. Bunday komissiya fond bozori rivojlangan kupgina mamlakatlarda mavjud. Mazkur komissiya qimmatli qog’ozlar bozorini shakllantirish va rivojlantirish, fond bozorini davlat tomonidan tartibga solish - 40 - buyicha tavsiyalar ishlab chiqish bilan boglik barcha masalalar xamda shu soxadagi qonunchilikni takomillashtirishga doir takliflar tayyorlashni xal qilish lozim. Bu esa uz vaktida qimmatli qog’ozlar bozoridagi barcha uzgarishlarga tez va anik munosabatda bo’lish, uni yanada rivojlantirishga doir qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Bozor iqtisodiyoti qonunlari asosida yashayotgan xar bir davlat qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirmasdan olga borolmaydi. Qimmatli qog’ozlar bozori allakachon umumjaxon iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismiga aylanib ulgurdi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ushbu bozordan, bir tomondan davlat korxona va tashkilotlar, axoli uzlari uchun zarur bulgan mablagni jalb kilsalar, ikkinchi tomondan, korxona, tashkilot va axoli uzlarining vaktincha bush turgan pul mablaglarini qimmatbaxo qog’ozlar sotib olishga yunaltirib foyda ko’radilar. Shu tajribadan kelib chiksak, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish tizimini xayotga tatbik etish mamlakatimiz ijtimoiy va iqtisodiy tarakkiyotidan ortda qolmaslik uchun, bizda xam qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish zarur. Bizning fikrimizcha, mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish uchun: xususiylashtirish natijasida tashkil topgan xissadorlik jamiyatlarining moliyaviy axvolini yaxshilash, ular chiqargan aktsiyalarni sarmoyadorlar orasida keng sotilishini ta’minlash uchun xususiylashtirish jarayonini, undan tushayotgan mablaglarning ishlatilishi xamda aktsiyalarni sotish mexanizmini takomillashtirish lozim; «Toshkent» fond birjasi faoliyatini nafakat aktsiyalarining oldi-sotdisini tashkil qilishga, balki birjada uz aktsiyalarini sotayotgan korxonalarning moliyaviy axvolini nazorat qilish, u xakda sarmoyadorlarga axborot va ma’lumot berib turishga xam yunaltirish; -xususiilashtirish natijasida tashkil topgan xissadorlik jamiyatlari aktsiyalarini birjadan tashkari bozorini xam tashkil etish; -Birjadan tashkari bozor katnashchilari faoliyatini muvofiklashtirish, tartibga solish, nazorat qilish, tegishli yordam ko’rsatish, xuquq va manfaatlarini - 41 - ximoya qilish maqsadida uzini-uzi boshqarish birlashmalari, assotsiatsiyalarini tuzish. Qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish uchun qimmatli qog’ozlar chiqaruvchi va sarmoyadorlarga tegishli xizmatlar kursatuvchi tashkilotlarning infrastrukturasini rivojlantirish zarur. Buning uchun tegishli, xususan, auditorlik, mulkni baxolash, reyting aniklash, taxlil qilish, konsultatsiya xizmati ko’rsatish, trast operatsiyalarini bajarish va shunga o’xshash faoliyatlarni bajarish uchun qonuniy va me’yoriy xujjatlar qabul qilish jarayonlarini tezlashtirish qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirishga zamin yaratadi. Mamlakatimizda ishlab chiqarish jarayonlarining rivojlanishi qimmatli qog’ozlar bozoriga bo’lgan munosabatlarning qayta ko’rib chiqilishini talab qilayotgan bugungi kunda, ushbu jarayonning keskinligini oshirmoqda. Chunki, aynan qimmatli qog’ozlar bozori ko’p jihatdan qiymatning qaytish harakati samaradorligini oshirish, mulkchilik shaklining o’zgarishi, uni xususiy egalikka topshirish muammolarini echishning kaliti hisoblanadi. Qimmatli kog’ozlar bozorining asosiy vazifasi faqat davlat mulkini xususiy sektorda taqsimlashdan va shuning natijasida mulkning muayyan bir mulkdor tomonidan o’zlashtirilishidan iborat emas. Bu asosan xususiylashtirishning birinchi bosqichida amalga oshiriladi. Uning asosiy vazifasi sarmoyadorlarning pul mablag’larini bir joyga jamlab, ularni turfa investitsiya maqsadlarida ishlatishdan, ishlab chiqarishga yo’naltirishdan iborat. O’zbekistonning jahon xo’jalik tizimiga bog’langanligi dunyodagi moliyaviy markazlar bilan aloqalarning kengaytirilayotganligini xisobga olib, mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish ob’ektiv zaruriyatga aylandi. Jumladan, ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozori ishlab chiqarishni hamda investorlarni barqaror moliyaviy resurslar bilan ta’minlash, iqtisodiyotni erkinlashtirishning iqtisodiy vositalaridan hisoblanadi. - 42 - Qimmatli qog’ozlar bozorida O’zbekistonning ko’pgina aktsiyadorlik jamiyatlari davlat korxonalari negizida tashkil etilgan bo’lib, o’z moddiy bazasiga, asosiy va aylanma kapitallariga ega. Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo’lsak agar aktsiyalashtirish jarayonida korxonani boshqarish, uning ishlab chiqarishga ta’sir qilishi ko’zda tutilib, qimmatli kog’ozlarni yirik to’plamlari bilan savdo qilish avj olsa, biz qimmatli kog’ozlarning to’la qonli va serharakat bozorini yarata olmaymiz. Bozor ko’p miqdordagi sarmoyadorlarning mablag’larini yig’ib, uni turli xil qo’yilmalar uchun taqsimlashi lozim. Bu bozorning hajmdorligiga va xilma-xilligiga, ya’ni muomaladagi qimmatli qog’ozlarning mumkin qadar sarmoyadorlar o’rtasida tarqatilishiga bog’liq. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ushbu bozordan, bir tomondan davlat korxona va tashkilotlar, aholi o’zlari uchun zarur bo’lgan mablag’ni jalb qilsalar, ikkinchi tomondan, korxona, tashkilot va aholi o’zlarining vaktincha bo’sh turgan pul mablag’larini qimmatbaxo qog’ozlar sotib olishga yo’naltirib foyda ko’radilar. Aynan, iqtisodiy islohatlar natijasi o’laroq, davlatga qarashli mol- mulklarni uning ixtiyoridan chiqarilishi va turli mulk shaklidagi xo’jalik sub’ektlari o’rtasidagi munosabatlarni bozor qonuniyatlariga muvofiq tashkil etilishi har xil tavakkalchiliklarni yuzaga kelishi uchun imkoniyat yaratadi. Hozirgi davrda birjada aktsiyalar savdosi oddiy auktsion asosida amalga oshirilmoqda. Xolbuki, ikkilamchi bozorda savdo qilishning asosiy qoidasi ikki yoqlama auktsion deb ataladi. Bunda sotuvchilar bilan xaridorlarning o’zaro raqobatlashayotgan muqobil buyurtmalardagi shartlar mos kelganida bitim tuziladi. Ushbu tizim brokerlik idoralari o’rtasida kafotlangan hisob-kitoblarni ta’minlangan holda savdo sessiyasi mobaynida aktsiyalarni olish-sotish bo’yicha qayta-qayta bitimlarni tuzishni taqozo etadi. Buning uchun yangi texnologiya savdolar tizimini hamda savdolarni ikkiyoqlama auktsion usulda olib borib, bir - 43 - vaqtning o’zida pul mablag’lari va qimmatli qog’ozlarni bir mijozdan ikkinchisiga o’tkazish imkonini beradigan elektron dastur yaratish zarur. Shu tajribadan kelib chiqsak, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish tizimini xayotga tatbik etish mamlakatimiz ijtimoiy va iqtisodiy tarakkiyotdan ortda qolmaslik uchun, bizda ham ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish zarur. Bizning amaliyotda, qimmatli qog’ozlar bozorining asosiy tarkibiy qismi sifatida ikkilamchi bozor mexanizmi halqaro andozalar tizimiga mos emasligi seziladi. Respublikamizda ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanishi ikkita asosiy muammoning hal etilishiga bevosita bog’liqdir: -Birinchi muammo, qimmatli qog’ozlar bozorida aktsiyalarning likvidligini sezilarli darajada oshirish zaruriyatga aylandi. Xuddi shu xususiyat tufayli, fond birjalarida aynan bir emitentning qimmatli qog’ozlari bo’yicha katta miqdordagi bitimlar tuzilishi mumkin. -Ikkinchi asosiy muammo-bu qimmatli qog’ozlar va ularning emitentlari to’g’risidagi axborotning oshkor etilmasligi masalasi. Bugungi kunda-bu fond bozoridagi murakkab uchastkalardan biridir. Bugungi kunda asosiy e’tiborni aholi va muassasaviy sarmoyadorlarni aktsiyalari sotuvga qo’yiladigan aktsiyadorlik jamiyatlari, ular joriy faoliyatining natijalari va rivojlanish istiqbollari haqidagi axborotga ega bo’lishlariga e’tiborni qaratishlari lozim. Yuqoridagi holatlardan kelib chiqib, milliy korxonalar faoliyatida kapitallashtirish darajasining pastligi, boshqarishdagi samarali usullarning yo’qligi, mamlakat miqyosidagi ommaviy nashriyotlarda aktsiyalarning bozordagi qiymatini shakllantirish mexanizmlarining etarlicha yoritilmasligi, ushbu yo’nalish bo’yicha maxsus kursatmalar, parametrlar, modellar, statistik ma’lumotlar, iqtisodiy tahlil andozalarini tartibga solish zururiyatini keltirib chiqaradi. - 44 - Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, hozirgi iqtisodiyotni diversifikatsiyalash hamda modernizatsiyalash sharoitida ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish uchun etarlicha ishchan mexanizm yaratilgan. Ayni paytda, mamlakat milliy fond bozorining yil sayin rivojlanayotganligi jumladan, rivojlangan moliya bozorlari tajribalari keng o’rganilib, amaliyotda tadbiq etilayotganligi aktsiyalar ikkilamchi bozorining rivojlanishiga zamin yaratadi. Yüklə 469,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|