Toshkent moliya instituti o. Masharipnv Sh. Ilxomov

Mol yetkazib henivchilar va pudratchilar bilan hisob-
kitoblar auditi

Mol yetkazib heruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar xojalik yurituvchi subyektlar faoliyatida eng ko‘p uchraydigan hisob-kitoblardir. Hisob-kitoblar mahsulot yetkazib berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko'rsatish shartnomalari bo‘yicha bajarilgan majburiyatlar uchun keyin haq to‘lash yoki oldindan to‘lash tar- zida amalga oshiriladi Xojalik subyektlari o'rtasidagi o'zaro hi- sob-kitoblar shakllari O‘zR. Markaziy banki tomonidan belgila- nadi. Unga ко‘га, mulk shaklidan qat'iy nazar barcha xojalik yurituvchi subyektlar o‘z majburiyatlari bo'yicha boshqa xojalik subyektlari bilan hisob-kitoblami, shuningdek, tovar-moddiy boyliklar uchun jismoniy va yuridik shaxslar o'rlasidagi hisoh- kitoblar, odatda, bank muassasalari orqali naqd pulsiz tartibda amalga oshirilishi lozim.
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan bo‘ladigan hi- sob-kitoblarni hisobga olishda 6010 - «Mol yctkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyotidan foydalaniladi.
Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblami tekshirish quyidagi asosiy ikki yo'nalish bo'yicha amalga oshiril- ishi mumkin:

• 
  olingan tovar-moddiy boylik (ish, xizmat) lar uchun 1o‘loviar yoki ortib jo'natilgan tovar (bajarilgan ish va xizmat) lar uchun tushgan summalaming to‘g‘riligini aniqlash;
  
• 
  tovar-moddiy boyliklami kirimga olish va hisobdan chiqarishning to'liqligini tekshirish.
  

«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar audhining asosiy vazifasi hisob-kitob holati to‘g‘risidagi ma'lumotlar haqiqiy va qonuniyligi, hisob-kitob va moliyaviy intizomga rioya qilinishi va u korxona to‘lov qobiliyatiga ta'sirini tekshirish, qarzlar haqiqiyligini aniqlashdan iborat.
Yuqorida qayd etilgan hisob-kitoblami tekshirish uchun ma'lumot manbasi bo‘lib, mahsulot (ish, xizmat) lami yetkazib berishga oid shartnomalar, hisob-kitoblar bo‘yicha o‘zaro sol- ishtiruv dalolatnomalari, hisob-kitoblami inventarlash dalolat- nomalari, to‘lov hujjatlarining nusxalari, 4310 - «Tovar-moddiy boyliklar uchun mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga ber- ilgan bo‘naklar», 5010- «Kassadagi pul mablag'larini hisobga oluvchi schyotlar», 5110 - «Hisob-kitob schyoti», 5200 - «Chet el valutasidagi pul mablag'larini hisobga oluvchi schyotlar», 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» va boshqa schyotlar bo‘yicha hisob registrlari (ro‘yxatiar, jumal-orderlar, mashinogrammalar), Bosh kitob, moliyaviy hisobot va boshqalar hisoblanadi»¹.
Mol yetkazib beruvchilar va haridorlar o‘rtasidagi hisob- kitoblar qoidaga ko‘pa naqd pulsiz amalga oshiriladi va ular ikki guruhga bo‘linadi:

1. 
   tovar muomalalari bo‘yicha;
   
2. 
   moliyaviy majburiyatlar bo'yicha.
   

Naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi asosiy shakllari mayjud: to‘lov topshiriqnomasi, to‘lov talabnomasi, akkreditiv; inkassa topshirig‘i, cheklar va o‘zaro talablami uzishga asoslan- gan hisob shakli.
’ Тулаходжяем M.M. ва бошқялар Аудиг Ўқуя қў.тлянма -Т 2004., 106 б
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoh muomalalarni auditdan o'tkazish ham yuqorida bayon qilingan, barcha hisob-kitob muomalalari uchun xos ho'lgan umumiy qoidalariga asosan o'tkaziladi.
Hisob-kitob ma'lumotlarining mosligini tekshirish halans va hisob registrlari ma'lumotlari tengligini aniqlashdan hoshlanadi.
Agar hisob-kitoh mabumotlarini solishtirish amallarini ba- jarish mobaynida nomuvofiqlikJar aniqlansa, auditor ularning katta-kichikligini va vujudga kelish sabablarini aniqlaydi.
Hisob va hisobot ma’lumotlarining o'zaro tengligi aniqla- ganidan so'ng, auditor mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldig'ining haqqoniyligini baholashi кегак. Shu maqsadda u quyidagilami tekshiradi:

• 
  analitik hisob registrlarida dastlahki hujjatlar va shart- nomalarning raqamlari hamda tuzilgan sanalari to'g'risidagi ma'lumotlar mavjudligi;
  
• 
  analitik hisoh registriarida ko'rsatilgan shartnomalar va dastlabki hujjatlarning haqiqatda mavjudligi (tanlah tekshiriladi);
  
• 
  dastlabki hujjatlar va hisob registriaridagi ma'lumotlaming mosligi (tanlab tekshiriladi).
  

Majburiyat summalarining hujjat bilan tasdiqlanmaganlari shubhali qarzdorliklar qatoriga qo'shiladi. Bunday qarzlaming haqqoniyligi hisob-kitoblami inventarizatsiya qilish (solishtirish dalolatnomasi tuzish) yo'li bilan tasdiqlanadi.
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob- kitoblarga doir qarzdoriiklar haqqoniyligini baholashda ulaming vujudga kelish muddatlari, hisob-kitoblar ho'yicha majhuriyatlar bajarilishining belgilangan chegara muddati o'tib ketgan, talab qilib undirib olinmagan debitor qarzlar bor yoki yo'qJigi tek- shiriladi.
Hisob-kitoblar bo'yicha inventarizatsiya materiallarini tek- shirish mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob- kitoblar qoldiqlarining haqqoniyligini baholashda muhim ahamiyatga egadir.
Mol yetkazih beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalar quyidagi yo'nalishlar bo'yicha tekshiriladi:

• 
  shartnomalar mavjudligi va rasmiylashtirilish holati;
  
• 
  sotib olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar to‘liqligi va to'g'ri kirim qilinganiigi:
  
• 
  moddiy qiymatlik (ish. xizmat) lar uchun o‘z vaqtida va to'liq haq to‘langanligi.
  

Auditor dastavval mahsulot yetkazib berish. ish bajarish va xizmat ko'rsatish uchun boshqa xojalik shartnomalarining mavjudligi hamda shartnomalarning to'g'ri rasmiylashtiril- ganligini aniqlaydi. Shartnomalar amaldagi qonunchilik talab- lariga mos kelishi lozim.
Auditor dastlabki hujjatlardagi ma'lumotlarni shartnomalar, schyol-fakturalar va loyiha-smeta huiiatlarining ma'lumotlari bi- lan solishtirish nalijasida olingan moddiy qiymatlik (ish. xizmat) larni kirim qilishning to‘liqligi, to‘g‘riligi va o‘z vaqtidaligi to‘g'risida dalillarga ega bo'ladi.
Dastlabki hujjatlami tekshirishda barcha hisoblashuv-to'lov hujjatlarida QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko‘rsa- tilganligiga va QQS summasining hisob-kitob yo‘li bilan ajratib ko‘rsatilishiga yo‘l qo‘yilmasligiga (me'yoriy hujjatlarda belgilan- gan holatlardan tashqari) e'tibor qaratiladi. Auditor ushbu talab- larga rioya qilinishini tekshirish natijasida olingan moddiy qiy- matlik (ish, xizmat) lar bo‘yicha QQS ni hisobga olishning asoslanganligini tasdiqlovchi dalilga ega bo'ladi. Uning qoplan- ishi to'langan. kirim qilingan va ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilgan qiymatliklar bo'yicha amalga oshiriladi.
Hisob-kitob hujjatlari hali yetib kelmagan moddiy qiymatlik (ish. xizmat) larni tekshirishda ushbu olingan qiymatlik (ish, xizmat) laming puli 1o‘langan. lekin yo'lda kelayotgan (debitor qarz) sifatida hisobda turmaganligi aniqlanadi.
Xorijdan olingan import mahsulot (ish, xizmat) lar uchun hisob-kitoblar bo'yicha tekshiruv o'tkazilganda, mulkchilik hu- quqi o'tgan paytni, moddiy qiymatlik (ish. xizmat) lami kirim qilish sanasiga amalda bo'lgan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining valuta kursini va to'lov hujjatlarining to'lanishini, kurs farqlarini, qo'shilgan qiymat solig‘i summasini va franko (tovarni haridorga yetkazib berishda transport xarajat- larini qoplash va hisob-kitob qilish) shartlarini aniqlashning to‘g'riligi tekshiriladi.
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar schyotlarining to'lanishini tekshirishda auditor quyidagilami aniqlaydi:

• 
  qarzlami qoplash bo'yicha muomalalaming tegishli to'lov hujjatlari (bank ko'chirmalari va to'lov topshirig‘i, o'zaro talab- lami hisobga olish dalolatnomalari, cheklar va shunga o'xshash) bilan tasdiqlanganligi;
  
• 
  to‘lov huijatlarining haqiqiyligi va to‘g*ri rasmiylashtiril- ganligi (barcha majburiy rekvizitlarining mavjudligi, QQS sum- masining alohida satr bilan ajratib ko‘rsatilganligi, bank shtampi, chet tilidagi hujjatlaming tasdiqlangan tarjimasi va shunga o‘xshash);
  
• 
  to‘lov hujjatlari ma'lumotlarining 3110 - «Oldindan to‘- langan ijara haqi», 3120 - «Oldindan to*langan xizmat haqi», 3190 - «Boshqa oldindan to‘langan xarajatlar», 4310 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo‘naklar», 6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to'lanadigan schyotlar» (joriy qismi), 7010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to'lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) schyotlari bo'yicha hisob registrlarining ma'lumotlariga mosligi, ushbu schyotlar bo'yicha hisoh registrlari ma’lumotlarining 5110, 5210, 5220, 4310, 4010, 4020, 6310, 4220, 4230, 6870, 4810-4890, 6810, 6820, 6830 va 6890 schyotlar bo‘yicha hisob registrlariga mosligi.
  

Qarzdorliklaming o'zaro hisoblashish tartibida qoplanishini tekshirish natijasida, auditor o*zaro hisob-kitoblar uchun asos (shartnoma, tomonlardan birortasining o'zaro hisob-kitoblar tartibidagi to'lovni amalga oshirish to‘g‘risidagi iltimosnomasi) mavjudligini, qarz summasi va qoplash sanasini hamda hisob registrlarida aks ettirishning to‘g*riligiii aniqlaydi.
O*zaro talablami hisobga olish, hisob-kitoblarni solishtirish dalolatnomasi va har ikkala tomon ishtirokida tuzilgan o‘zaro talablami hisobga olish to'g'risidagi tomonlardan birortasining xati (arizasi). Dalolatnomalarda majburiy rekvizitlardan tashqari, qarzdorlikni vujudga keltirgan shartnomalar va dastlabki hujjat- lar ma'lumotlari, QQS summasi alohida ajratilgan holda ko‘rsatilishi lozim. Da'vo muddati o‘tib ketgan qarzdorliklar bo'yicha o'zaro talablami hisobga olishga yo‘l qo'yilmaydi.

4.