24
Е.В.Шикин, А.Г.Чхартишвили. Математические методы и модели в управлении. М. Дело. 2012.стр. 191.
25
Н.Ш.Кремер. Теория вероятностей и математическая статистика. Москва. Юнити. 2013.стр. 476-506.
26
Е.В.Шикин, А.Г.Чщартишвили. Математические методы и модели в управлении. М. Дело. 2010. стр.190
27
Allen L.W. Applied statistics for business and economics. USA:IRWIN, 2012.
61
4-BOB. BIZNESDA RAQOBAT USTUNLIGINI TA’MINLASH
KONTSEPTSIYASI
4.1. Biznesda raqobatbardoshligini baholash uslublari
Biznes bilan shug’ullanayotgan korxonalar faoliyati samaradorligi, bozor
muhitiga qay darajada moslashishi, unda faoliyat yuritishi bevosita uning
raqobatbardoshligiga
bog’liq. Korxonalarning rivojlanishida raqobatning
ahamiyatini kengroq tushunish uchun raqobat ustunligi omillarini aniqlash va
ularni tizimli tartibga solish lozim. Biznesda raqobat omillarning tabiati, ta’sir
darajasi, xarakteri boshqa tarmoqlarga nisbatan turlicha bo’ganligi, uning bozor
faoliyati samaradorlik ko’rsatkichlarga kompleks ta’sir ko’rsatishini nazarda
tutilganda tarmoqda faoliyat yurituvchi sub’ektlarning raqobatbardoshlik omillarini
tadqiq etish, ularni tizimli tartiblashning ilmiy-uslubiy asoslarini shakllantirish
dolzarbdir.
Korxona raqobatbardoshligini baholashning aniq bir tuzilmaviy shaklini
ishlab chiqish borasida bir qator ilmiy tadqiqotlar mavjud bo’lib, biroq bu borada
hali bir to’xtamga kelinmagan. Ilmiy adabiyotlarda korxonalarning ishlab
chiqarayotgan mahsuloti, faoliyat turi, iqtisodiy faoliyati samaradorligiga yoki
marketing faoliyatini qay darajada yo’lga quyganligiga ko’ra raqobatbardoshligini
baholash uslublari keng tarqalgan. Raqobatbardoshlikni baholashning umume’tirof
etilgan usullarida “mahsulot sifatini oshirish” asosiy omil sifatida ko’riladi
28
, biroq
uni tahlil qilishda shakllangan ilmiy maktablar tajribalari turlicha hisoblanadi.
Yaponlar modelida asosiy e’tibor “sifat tizimini yangilash” asosiy omil sifatida
baholansa, frantsuzlar “marketing faoliyatini” qay darajada tashkil etganligini,
amerikacha uslublarda esa ko’proq “bozorda etakchilik”ni ta’minlash yoki “bozor
ulushini
baholash”
usullaridan
foydalanadi.
Yapon
modelining
asosiy
xususiyatlari iste’mol talabiga mahsulotni qay darajada muvofiqligini o’rganishga
asoslansa, fransuzlar modelida “marketing bo’yicha raqobat” ya’ni korxonaning
marketing faoliyatiga ishlab chiqarish qay darajada muvofiqligi tekshiriladi.
Raqobatbardoshlikni baholashning amerikacha modelining asosiy xususiyati esa
28
John Maurice Clark. 1918, Lawrence Abbott, Columbia University Press: 1955, Michael Spence, 1976. Maurice Stucke, 2013
62
korxonaning bozorda egallab turgan mavqei va uning bozor imkoniyatlari
baholanadi. Evropa Ittifoqi mamlakatlarida esa raqobatbardoshlikning eng
ishonchli ko’rsatkichi sifatida korxonalarning uzoq vaqt davomidagi mahsuldorligi
va samaradorligining saqlanib turish qobiliyatiga ko’ra baholash ko’proq
uchraydi
29
. Raqobatbardoshlikni baholash nazariyalaridan chetlashmagan holda
mahsulot raqobatbardoshligi bozor sub’ektining raqobatbardoshligining asosini
tashkil etadi degan fikr mukammal raqobat sharoitida u qadar to’g’ri emasligi ilmiy
adabiyotlarda keng talqin qilinmoqda
30
. Shuningdek, raqobat nazariyalarida tovar
raqobatbardoshligi,
korxona
raqobatbardoshligi,
tarmoq
va
mintaqa
raqobatbardoshligi o’zaro bog’liq va bir birini to’ldiruvchi bo’lganligi sababli,
ularni baholashni o’zaro bog’liq uslublarini ishlab chiqishni taqozo etmoqda
31
.
Korxona raqobatbardoshligi kengroq tushuncha sanaladi va ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlardan tashqari faoliyatning ko’plab jihatlari: marketing, menejment,
moliya siyosati, brending imkoniyatlari, kommunikatsiya, transport, logistika
siyosati va boshqalarni o’z ichiga oladi. Korxonalar raqobatbatbardoshligini tahlil
qilish davomida xalqaro raqobatbardoshlik umumiy tamoyil va kontseptsiyalarini
qo’llash etarlicha asoslangan hisoblanishi fikrimizcha, bir mamlakat doirasida
faoliyat yurituvchi monopol korxonalar uchun muvofiqligini nazarda tutish lozim
deb hisoblaymiz. Korxona raqobatdoshligiga to’laqonli baho berishga asoslangan
samarali raqobat nazariyasi usulida mahsulot ishlab chiqarish, sotish va moliyaviy
boshqaruv tizimini yaxshi tashkil qilingan korxonaning raqobatdoshlik darajasi
yuqori hisoblanadi. Metodikada ekspertlarning bosqichma-bosqich taqqoslash usuli
yordamida aniqlangan raqobatdoshlikning to’rt guruh ko’rsatkichlari yoki
mezonlariga: korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini belgilovchi samaradorlik,
korxonaning moliyaviy ahvolini belgilovchi samaradorlik, tovarni sotish va
bozorda ilgari surishni tashkil qilish samaradorligi va tovarning raqobatdoshligiga
asoslanadi. Korxonaning ikkita va faqat ikkita asosiy funktsiyasi mavjud:
marketing va innovatsiya ekanligini inobatga olinganda innovatsion faoliyat asosiy
29
Birhan Getaneh. 2011 . p 11.
30
Nordas, H. K. World and I, 7(1) 2014.
31
Lee, Juyoung 2013. Graduate Thses and Dissertations. Paper 13517.
63
raqobatbardoshlik omili sifatida ko’rilishi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz
32
.
Korxona raqobatbardoshligini uning operatsion samarador-ligi va strategik
joylashtirish kabi muhim tarkibiy qismlardan iboratligi va uni baholashning asosiy
omili sifatida tashqi muhim omillariga korxonaning moslashish indekslarini va
ikkinchi bosqichda strategik joylashtirish omillarini indekslarini hisoblash orqali
raqobatbardoshlikni baholash usullari kiritilgan. Fikrimizcha, engil sanoat
korxonalari raqobatbardoshligini baholashni 3 darajada: opertsion faoliyati,
innovatsion faoliyati va ularni korxonaning bozorga moslashishidagi ta’sirini
belgilash orqali amalga oshirilsa maqsadga muvofiq. Raqobatbardoshlikni
baholash bo’yicha keltirilgan usullarning aksariyatida korxona operatsion
faoliyatlari samaradorligiga asosiy urg’u berilib uning moliyaviy natijalariga
(asosiy vositalar, aylanma mablag’lar va nomoddiy aktivlar) asoslanilgan. Biroq,
korxonalar faoliyatining mazmunan bozorda faoliyat yuritilishini nazarda
tutilganda uning marketing va innovatsion faoliyatlari korxonaga foyda keltiruvchi
o’ta muhim omillar hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan taklif etilayotgan uslubiyot
korxona raqobatbardoshligi baholashning samarali ekanligini ko’rsatib beradi.
Korxonaning bosh maqsadi ishlab chiqarish emas, balki bozorda yuqori foyda va
nufuzga intilish hisoblanadi. Bu maqsadlar esa korxonaning marketing faoliyatini
ifodalaydi va shunga muvofiq holda ishlab chiqarishni tashkil etadi va uni bozorga
moslab olib boradi. Korxonaning barcha maqsadlari faqat tovarlar taklifiga
yo’naltirilganligini hisobga olinganda marketing faoliyati ana shu jarayonlarni
muvoviqlashturuvchisi ham deyish mumkin. Sababi, ishlab chiqarish, savdo,
ta’minot, moliya – bularning barchasini ish faoliyati maqsadli bozorga
yo’naltiriladi va marketing orqaligina o’z natijasini oladi. Demak, korxona
raqobatbardoshligining yakuniy maqsadi sifatida uning bozorga moslashish
holatini ifoda etuvchi ko’rsatkichni qabul qilish maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz.
32
Drucker P.F. 2007, Management: tasks, responsibilities, practices, Transaction Publishers, New Brunswick, N.J.; London.
|