4.2. Raqobat kurashi sharoitida firma faoliyati yoki faolligini belgilovchi
asosiy ko’rsatkichlar.
Garvard universitetining professori Maykl Porter tarmoqdagi raqobatchi
kuchlarni quyidagicha guruxlagan:
1. Tarmoq ichida sotuvchilar o’rtasidagi raqobat.
2. Boshqa tarmoqdagi kompaniyalarning o’z tovarlari bilan bu tarmoq-dagi
xaridorlarni egallab olishga xarakat qilishi.
3. Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo’lishi.
4. Xom-ashyo va butlovchi qismlar etkazib beruvchilarning o’z shartlarini
o’tkazishga urinishlari.
5. Xaridorlarning o’z shartlarini o’tkazishga urinishlari.
Bu tahlil firma mazkur tarmovda duch kelishi mumkin bo’lgan qulay shartlar
va xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi.
Porter buning «beshta kuch» modelini taklif qilgan. U mazkur modelni
asoslab berar ekan, bu ko’rsatkichlarning ta’sir kuchi kanchalik yukori bo’lsa,
mavjud kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati shunchalik kam
bo’lishini ta’kidlagan edi. Buning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun qulay
imkoniyatlar vujudga keltiradi. Kompaniya uz strategiyasini o’zgartirib, ushbu
kursagkichlarni o’z foydasiga o’zgargirishi mumkin.
Potentsial raqobatchilarning kirish xavfi (Porterning birinchi kuchi)
kompaniyaning daromadlariga taxdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar bu
xavf kichik bo’lsa, kompaniya narxlarni oshirib, uz daromadlarini kupaytirishi
mumkin. Bu omil raqobatchilik kuchi to’siqdarining (tarmoqka kirish qiymatining)
balandligiga kuchli darajada bog’liq. Bunday to’siqlarning uch asosiy manbai bor.
-xaridorlarning savdo markasiga sodikligi (kirib kelayotgan kompaniyalar
buni katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin);
-xarajatlar buyicha mutlak ustunliklar (ishlab chiqarish xarajatlarining yanada
kamligi mavjud kompaniyalar uchun, yangi kompaniyalar erishishi kiyin bo’lgan
katta ustunliklarni beradi);
65
-kulamdan tejash (bunday ustunlikka, odatda, katta kompaniyalar ega
bo’ladilar). U ya’ni, standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda
xarajatlarning kamaytirilishi, xom ashyo, material va tarkibiy qismlarni katta
mivdorlarda sotib olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning
kamaytirilishi va xakazolar bilan bog’liq. Bularning barchasi ishlab chiqarishni
endi boshlayotgan kompaniyalar uchun katta kiyinchiliklar tugdiradi.
Porter nazariyasi buyicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmovda mavjud bo’lgan
kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu erda kam turt omilning ta’sirini ko’rsatib
utish mumkin:
-tarmoqdagi;
-raqobat tuzilmasi;
-talabning shart-sharoitlari;
-tarmoqka kirish to’siqlarining balandligi.
Tarmoqdagi raqobatning to’zilmasi tarmoqdagi konsolidatsiya darajasiga
(uning fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligi)
bog’liq. Fragmentlangan tarmoqda potentsial xatarlar qulay imkoniyatlarga
Karaganda kup rok bo’ladi, chunki bunday tarmotslarga kirib kelish nisbatan engil.
Konsolidatsiyalangan tarmoqlarda, odatda, katta va mustakil kompa-niyalar
faoliyat ko’rsatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning raqobatchilik faoliyati boshka
raqobatchilarning bozordagi ulushiga bevosita ta’sir kiladi, natijada ular tezda
bunga javoban xarakat kiladi va raqobat kuchayadi. Bunday kompaniyalarning
«narx urushi» olib borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday
xollarda kompaniyalar sifat ustunliklari buyicha raqobatlashishga intiladilar, ya’ni
«raqobatchilik urushi» savdo markasiga sodiklik va «narx urushi» extimolini
kamaytirish mavkelaridan olib boriladi. Bunday taktikaning muvaffakiyati
tarmoqda maxsulotni tabakalash imkoniyatlariga bog’liq.
Tarmoqda talabning o’sib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda
ekspansiya uchun katta imkoniyatlar vujudga kelishiga olib keladi Talab bozor
bilan birga o’sib boradi. Kompaniyalar investitsiyalarning kaytish tezligini oshirish
imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa ularga bo’lgan e’tiborni kuchaytiradi.
66
Aksincha, usishning sekinlashuvi raqobatni kuchaytirib yuboradi, natijada,
kompaniyalar sotish bozorlarini fakat boshka kompaniyalardan tortib olish
hisobigagina qo’lga kiritishlari mumkin bulib qoladi. Shunday kilib, talabning
kamayishi raqobatning kuchayishiga olib keladigan asosiy xavfdir.
Tarmoqda talab kamaygan paytda chiqish to’siqlari jiddiy xavfga aylanadi.
Chiqish to’siqlari ikdisodiy va hissiy omillar bulib, ular kompaniyaning daromadi
juda oz bo’lgan xollarda ham qo’llab-quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab
chiqarish quvvatlari paydo bo’ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib
keladi, chunki kompaniyalar bekor turgan quvvatlardan foydalanishga urinib,
narxni pasaytirib yuboradilar.
Odatda chiqish to’siqlari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
-asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalarni boshqa muqobil ishlarga
ishlatib bo’lmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, uskunalarni tashlab
yuborishga to’g’ri keladi;
-chiqish qiymatining ishdan bo’shatiladigan ishchilarga to’lanadigan
mablag’lar hisobiga qatiy belgilab qo’yilganligi;
-xo’jalikning o’rta bo’g’inlari o’rtasidagi strategik o’zaro munosabatlar,
masalan, senergizm yoki ular o’rtasidagi integratsiya;
-tarmoqga iqtisodiy bog’liqlik; masalan, agar kompaniya di- versiyalanmagan
bo’lsa, u tarmoqda qolishga majbur bo’ladi.
Tarmoqdagi firmaga ta’sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning tsikli
mobaynida o’zgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal sur’atlar bilan usishi
raqobat kuchlarini zaiflashtirib kuyadi. Bu boskichda ekspansiya va bozor
sohalarini egallab olish uchun qulay imkoniyatlar vujudga keladi. Usish se-
kinlashgan paytda raqobatning va ayniksa, narx raqobatining xavfi kuchayib
ketadi. Etuklik boskichida raqobat xavfi ka- mayadi, narx raqobatini narx
peshkadamlarining kelishuvi hisobiga cheklash imkoniyati vujudga keladi.
Shuning uchun bu boskichda daromadlar nisbatan yukori bo’ladi. Bu boskichda
narxga bog’liq bo’lmagan raqobat katta rol uynashi mumkin bulib, u mahsulotlarni
tabaqalash ustunliklaridan foydalanadigan kompaniyalar uchun juda muhimdir.
67
Tanazzul boskichida vaznyat o’zgaradi. Chiqish to’siqlari yukori bo’lsa, raqobat
juda kuchayadi, daromad kamayadi va narx urushi xavfi vujudga keladi.
Porterning «uchinchi kuchi» xaridorlarning «savdolashish» imkoniya-tidir. U
eng yaxshi sifat yoki xizmat ko’rsatishga bo’lgan talab tufayli narxlarga tazyik
kursatish xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha, narxlarning
o’sishiga va daromadning ortishiga yo’l qo’yadilar. Xaridorlar kuyidagi xollarda,
ayniqsa, kuchli bo’ladi:
-etkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib topgan bulib,
xaridorlar kam bo’lganda;
-xaridorlar tovarlarni katta mivdorda sotib olganda;
-tarmoq uz faoliyat turidan kelib chikkan xolda xaridorlarga kuchli darajada
bog’liq bo’lganda;
-xaridorlar bir necha etkazib beruvchi tarmoqlar ichidan eng past taklif
kilayotgan bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo’lganda (bu tarmoqda narx
raqobatini kuchaytiradi);
-xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar sotib olishni oddiy jixatdan
yaxlit bitta xarid deb karash mumkin bo’lganda va xokazo.
.
Turtinchi raqobat kuchi - etkazib beruvchilarning tazyik kursatishidir. Bu
tazyik natijasida etkazib beruvchilar narxlarni ko’tarish bilan taxdid solib,
kompaniyalarni etkazib berilayotgan maxsulot mikdorini kamaytirishga maj- bur
kiladi va daromadni pasaytiradi. Bunga mukobil ravishda - zaif etkazib beruvchilar
uz maxsulotlariga bo’lgan narxni pasaytirishga va yukorirok sifatni talab qilishga
imkon beradilar. Quyidagi xollarda etkazib beruvchilar tomonidan ko’rsatiladigan
tayziq ayn iksa, kuchli bo’ladi:
etkazib berilayotgan maxsulotning o’rnini bosa oladigan tovarlar kam bulib,
u kompaniyaning ishonchli maxsuloti bo’lganda;
tarmoqdagi kompaniyalar ta’minotchi firmalar uchuy bo’lmaganda; -etkazib
berilayotgan maxsulotlarning sifati yukoriligi tufayli kompaniyalarning boshqa
mahsulotga o’tishi qimmatga tushganda;
68
etkazib beruvchilar oldinga intilishda vertikal integratsiyalanish xavfidan
foydalanganda;
sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish
xavfidan foydalana olmaganda.
Beshinchi raqobatchi kuch - tovarning o’rnini bosuvchi mahsulotlarning
paydo bo’lish xavfidir. Tovarning o’rnini to’liq egallaydigan mah-sulotlarning
mavjudligi jiddiy xavf tug’diradi va kompaniya narxlarini hamda daromadlarini
cheklab qo’yadi. Ammo kompaniya maxsulotlarining xafnini bosa oladigan
tovarlar kam bo’lsa kompaniya narxlarni oshirishi va qo’shimcha daromad olishi
mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu dalildan foydalana olishi lozim.
Tarmoqdagi raqobat darajasiga kura quyidagi turlarga bulinadi:
Shafkatsiz raqobat.
Jadal raqobat.
Me’yordagi raqobat.
Jalb kiluvchi zaif raqobat.
Bozorga yangi kirib kelgan firma yangi ishlab chiqarish kuvva- tiga, ayrim
xollarda kattagina resurslarga ham ega bo’lish mumkin. Bunday firmalar bozorda
o’z o’rnini topib egallash uchun kurashadi. Bozorda yangi raqobatchining paydo
bo’lishi quyidagi omillarga bog’liq:
bozorga kirish borasidagi to’siqdar;
bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaktsiyasi;
ishlab chiqarish mikiyosining tejamkorligi (bunday usuli bozorda
ishlayotgan katta xajmga ega bo’lgan kompaniyalarda bo’ladi. Yangi firma esa
bozorga birdaniga katta hajm bilan chiqolmaydi);
texnologiya va nou-xauga erishish imkoniyatining yukligi;
«o’qitish-tajriba» egri chizig’ining samarasi;
xaridorlarning ma’lum tovar markalariga moyilligi;
korxona xajmiga bog’liq bo’lmagan xarajatlarning teng emasliga;
sotish kanallariga kira olish;
69
nazorat qiluvchi organlarning harakatlari (litsenziya rux satnomalar);
tariflar va tarifdan tashkari cheklashlar (dempingga karshi konunchilik,
mahalliy firmalarning majburiy ishtiroki).
Bozordagi vaziyat tez-tez o’zgarib turadi, chunki bozorda ishlayotgan
kompaniyalar bozorga kirib kelayotgan yangi firmalarni o’z siyosatini
o’zgartirishga majbur kiladi. Bozorda eng kup ta’sir kiladigan kuchlar «raqobatni
xarakatlantiruvchi kuchlar», deb ataladi. Bu kuchlarni tahlil qilish ikki boskichdan
iborat:
Harakatlantiruvchi kuchlarni aniqlash.
Ushbu kuchlar ta’sirini aniqlash.
Bozorda eng ko’p uchraydigan xarakatlantiruvchi kuchlar quyidagilardan
iborat:
-iktisodiy usishning uzok mudtsatli tendentsiyalaridagi o’zgarish; -
iste’molchilar tarkibi va tovarlardan foydalanish usul- larining o’zgarishi;
-yangi maxsulotlarni joriy qilish;
-texnologik o’zgarishlar;
-marketing tizimidagi o’zgarishlar;
-yirik firmalarning bozorga kirishi yoki chiqishi;
-nou-xauning tarqalish darajasi;
-tarmotslar keng qamrovliligining o’sishi;
-unumdorlik va xarajatlar tarkibining o’zgarishi;
-xaridorlar moyilligining tabaqalangan tovarlardan standart tovarlarga o’tishi;
-davlat konunchiligi va siyosatidagi o’zgarishlarning ta’siri;
-ijobiy kadriyatlar, moyilliklar va turmush tarzining o’zgarishi;
-noanitslik va tavakkalchilik omillari ta’sirining kamayishi.
Dostları ilə paylaş: |