Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

5.3 - rasm.Marketing tadqiqoti jarayoni bosqichlari 
Вазифаларни белгилаш. Фирма олдида турган муаммоларни аниқлаш 
Маркетинг изланиш мақсадларини аниқлаш 
Потенциал ахборот манбаларини белгилаш 
Ахборот тўплаш ва классификациялаш 
Тўпланган маълумотларни таҳлил етиш 
Керакли тавсияларни бериш 

---

90 
Marketing tadqiqotlarining ayrim bosqichlariga qisqacha ta’rif beramiz.
1.1. Marketing tadqiqotlari o’tkazish zaruratini aniqlash. 
Tashqi muhit monitoringini amalga oshirishda tashkilot rahbariyati ko’pgina 
manbalardan – mahsulot sifatining pastligidan shikoyat qilishi mumkin bo’lgan 
aksiyadorlardan, tashkilot bozordagi o’rnini raqobatchilarga berib qo’yayotgani 
to’g’risida axborot berishi mumkin bo’lgan dilerdan va h.k. axborot oladi. Ammo 
bu axborotlar asosiy muammolarga emas, balki ko’proq muammo - belgilarga 
taalluqli (masalan, sotuv hajmi barqarorlashuvi yoki tushib ketishi). Tadqiqotchilar 
vazifasi aynan muammo – belgilar negizida yotgan asosiy muammolarni aniqlash 
hisoblanadi. Muammolarni aniqlash marketing tadqiqotlari olib borishda keyingi 
qadam hisoblanadi.
1.2. Muammoni aniqlash va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish. 
Muammoning aniq-ravshan qo’yilishi marketing tadqiqotlarini muvaffaqiyatli 
o’tkazish garovi hisoblanadi. Muammoni aniqlash o’z ichiga quyidagilarni oladi:
1. Belgilarni aniqlash. 
2. Mumkin bo’lgan sabablar, asosiy muammolar, belgilarni aniq ta’riflash.
3. Muammoni hal qilish uchun boshqaruvchi qabul qilishi mumkin bo’lgan 
muqobil amallar to’liq ro’yxatini aniqlash.
Ma’lumotlar tahlili ularni kompyuterga kiritish, xatolarini tekshirish, 
kodlashtirish, jadval holiga keltirish va statistik sinovlarni o’z ichiga oladi. 
Markteing axborotlarini tahlil qilish tizimi o’z ichiga usullar bankini va 
modellar bankini oladi. 
Usullar banki – arifmetik operatsiyalar, ma’lumotlarni grafikli va 
statistikqayta ishlab, ularning statistik ishonchliligini aniqlash imkonini beruvchi 
ma’lumotlarni qayta ishlashning zamonaviy uslublari to’plamidir.
Modellar banki – har biri real mavjud bo’lgan o’zaro bog’liq o’zgaruvchilar 
tizimni namoyon qiluvchi, optimal boshqaruv qarorlarini qabul qilishga 
ko’maklashuvchiiqtisodiy-matematik modellar to’plamidir.
Kompaniya rahbariyatiga o’tkazilgan tadqiqot bo’yicha yakuniy hisobotni 
tayyorlab faoliyat xususiyatlari va qabul qilinayotgan qarorlar xarakteriga qarab 

---

91 
olingan natijalar talqini, xulosa va takliflar taqdim etiladi. Hisobot yozishdan 
tashqari tadqiqotchilar mijozlar uchun ko’pincha olingan natijalarning og’zaki 
taqdimotini ham tayyorlaydilar.
Marketolog tadqiqot usullari va uslubiyotlaridan, marketing instrumentlaridan 
to’g’ri foydalanishi lozim.Tadqiqot dizaynini ishlab chiqish quyidagilarni talab 
etadi: 
-Tasdiqlangan bosh va operativ maqsadlarning mavjudligini 
-Qo’yilgan muammolar bilan maqsadlarning aloqadorligini 
-Olingan natijalarni qaysi yo’nalishda qo’llanishini asoslanganligini 
-Tadqiqot maqsadlariga erishish uchun tanlangan usullarning qulayligini 
-Butun jarayon uchun kalendar va tarmoq grafigining tuzilishini 
-Tadqiqot loyihasini bajarishda ishtirok etuvchi personalni o’z vazifalariga 
ma’sulligini ta’minlashni 
-Tadqiqot xarajatlar byudjetini moddalar bo’yicha ishlab chiqish 
-Yakuniy hisobot shaklini rasmiylashtirishni yuqori darajada bajarishni. 
Tadqiqot dizaynining ilmiy va iqtisodiy jihatdan samarali bo’lishidizaynga 
qo’yiladigan talablarning eng asosiysidir. Tadqiqot dizayni loyihalanadi. (1,2,3 
bosqichda). Dizayni loyihalangandan so’ng, tadqiqot jarayonini konstruktsiyasini 
tuzish bosqichi boshlanadi. Dizaynni loyihalashda ma’lum texnika va 
texnologiyaga tayanish kerak. Buning uchun quyidagi savollarga javoblar talab 
etiladi. 
-Kerakli axborotni yaratish uchun qanday ma’lumotlar zarur? 
-Ikkilamchi axborotni qayerdan olish yaxshi, ichki yoki tashqi manbalardan? 
-Ikkilamchi va birlamchi axborotlarga yana qo’shimcha ma’lumotlar 
kerakmi? 
-Ikkilamchi axborot manbalarini qaysi statistik usullar bilan qayta ishlanadi 
va tahlil qilinadi? 
-Birlamchi axborotlarni qaysi usullar bilan to’plash kerak? 
-Qanday o’zgaruvchi omillar tahlili o’tkazilishi va qanday usullar qo’llanilishi 
kerak? 

---

92 
-Iste’molchilarni so’rovnomasi qanday tuzilishikerak, qanday savollar 
berilishi kerak? 
-Tadqiqot 
jarayonida 
nimalarga 
ko’proq e’tibor berilib, nimalar 
ajratilibko’rsatiladi? 
-Qanday tahlil usullari qo’llaniladi? 
- Tadqiqot natijalari hisobotining shakli, ko’rinishiva tarkibi tasdiqlanganmi? 
-Tadqiqot o’tkazish uchun qancha vaqt ketadi? 
Tadqiqot dizayni — bu tadqiqot jarayonini loyihalash va konstruk-tsiyalash 
hamda uning modelini ishlab chiqishdir. Taqiqot dizayni eng birinchi qilinadigan 
ishdir. Amerika Marketing Assotsiatsiyasi ta’rificha, “tadqiqot dizayni – bu ustalik 
bilan tuzilgan rejadir”. 
Marketing tadqiqoti dizayni - bu tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda 
mantiqiy ketma-ketlikda axborotlarni to’plash, tizimlashtirish, qayta ishlash, 
ulardan foydali axborotni tanlab olish, axborot sifatini baholash va ularni qaror 
qabul qiluvchi menejer, rahbar, bo’lim boshlig’i yoki boshqa tegishli mas’ul 
shaxsga uzatishi lozim. 
Marketing tadqiqotining dizayni marketing tadqiqotini o’tkazishni loyihalash 
va tashkil etish jarayoni sifatida ko’rilishi mumkin. Dizayn loyihalash(1,2,3 
bosqich) uch bosqichdan iborat. Konstruktsiyasini tuzish (4,5,6,7) bosqichdan 
iborat.
Birinchi bosqich—vaziyat muammosi va qo’yilganmasalalar bilan tanishish. 
Bunda tadqiqotni o’tkazish imkoniyatlari va mumkinligi haqida ularga ketadigan 
xarajatlar, bunga o’xshash tadqiqotlarning mavjudligi haqida qiyinchiliklar haqida 
ma’lum bir fikr mulohazalar shakllanadi. Asosiy vazifalar belgilangandan so’ng 
quyidagi savollar aniqlanadi. 
-qanday hajmdagi tadqiqot o’tkazilishi talab etiladi? 
-Tadqiqot natijalari samarasi sarf xarajatlarni qoplaydimi? 
-Tadqiqot qilinadigan muammo bo’yicha tayyor yechimlar yoki o’xshash 
tadqiqotlar mavjudmi? 

---

93 
-Tadqiqot 
natijasida 
qaysi 
darajadagi 
ahamiyatgaega 
bo’lgan 
axborotolinishikerak? 
-Masalani qo’yilishi va asoslanishi qanday? 
-Natijalarni tayyorlashva topshirish uchun vaqt chegaralanganmi? 
Ikkinchi bosqich—tadqiqotni taxminiy rejalashtirish, birinchi bosqichidagi 
ma’lumotlarni tekshirish. Bu bosqichda quyidagi savollar muhim hisoblanadi. 
-qaysi hajmda qanday va qanday sifatli axborot talab etiladi? 
-qanday axborot manbalari mavjud? 
-Tadqiqot 
o’tkazishga ixtisoslashtirilgan tashkilot yoki marketing 
markazlarini jalb etish kerakmi? 
-Tahlil va istiqbolni belgilash uchun qanday usullar qo’llaniladi? 
-Tadqiqot ma’lumotlarini tahlil qilish uchun programmalashtirish dasturlari 
qo’llaniladimi? 
-Tadqiqot o’tkazish qancha vaqtni talab etadi? 
Mavjud vaziyat bilan tanishgandan so’ng, barcha birlamchi va ikkilamchi 
axborotlarni firma kuchi bilan to’plab yig’ish mumkinmi, yoki birlamchi 
axborotlar to’plashuchun marketing tadqiqot markazlari yordamidan foydalanish 
zarurligi 
aniqlanadi. 
Masalan, 
iste’molchilardan so’rovnoma o’tkazish, 
raqobatchilar haqida axborot yig’ish kabi ma’lumotlarni to’plashda marketing 
markazlaridan foydalanishkerak. 
Marketing tadqiqotlarini o’tkazishga ixtisoslashtirilgan ilmiy tadqiqot 
institutlari va marketing markazlarini jalb qilishni asoslash uchun quyidagi 
mezonlardanfoydalanish mumkin. 

Marketingtadqiqotlari borasida qaysi ixtisoslashgan institut mavjud? 

Marketing tizimlarini tadqiq qilish bilan qaysi mutaxassislar shug’ullanadi? 

Ochiq matbuotda tadqiqot natijalari chop etilganmi? 

Buyurtmachifirmava 
korxonalar 
bilankommunikatsiyaaloqalariqanday 
o’rnatilgan? 

Tadqiqot o’tkazish smetasi vagrafigi institut tomonidan qachon tavsiya 
etiladi? 

---

94 

Rejalashtirilgan tadqiqot grafigini institut ishlab chiqadimi? 

Institutda 
amaliyotda 
qo’llanilgan 
hisoblash 
dasturlari 
va 
markazlarimavjudmi? 

Tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va taqdimot qilish qanday tartibda 
o’tkaziladi? 
Uchinchi bosqich — tadqiqot o’tkazishning ishchi konsepsiyasini 
ishlabchiqish. Konseptsiya tadqiqotni kim yordamida o’tkazilishidan qat’iy nazar 
ishlabchiqiladi. Kontsepsiya quyidagi bo’limlardan iborat bo’lishi kerak. 
-Mahsulot, mahsulot nomenklaturasi, joylashtirish tizimi.Bu erda bozorda siz 
tavsiya qilayotgan tovar bormi, yoki shunga o’xshash tovar mavjudmi? 
-Tovarning asosiy mohiyati, uzoq muddatga mo’ljallangan tovar, qisqa 
muddatga mo’ljallangan keng iste’mol tovari, sanoat ehtiyojlari uchun kerak 
tayyor qismlarva boshqa xizmatlar 
-Sifatni 
ta’minlash, 
tizimli 
texnikaning 
zamonaviylik 
darajasi, 
unumdorlikko’rsatkichlari, dizayn, narxlar, foydalilikdarajasi 
-Potensialiste’molchilar:sanoat korxonalari, savdo, ijtimoiy buyurtmachilar, 
individualiste’molchilar, iste’molchilar guruhi. 
-Bozorni ta’minlash xarakteristikasi - bozorga kirish va chiqish, 
ishlabchiqarish dinamikasiga qarab mahsulotga shakllanayotgan talabni o’rganish 
-Mahsulotni sotish tizimi (ulgurji va chakana savdo tarmoqlari), 
oxirgiiste’molchiga yetkazib berish tizimi, chakana savdo do’konlari, ulgurji 
savdopunktlari 
-Raqobat-raqobatmuhiti,asosiy raqobatchilarning bozordagi holati. 
Tadqiqot muammosidan kelib chiqqan holda ishchi konsepsiyani tarkibi 
bundan farq qilishi va boshqa masalalar ham yoritilishi mumkin. Bozor muhitini 
o’rganish, marketingning tashqi vaichki muhitini tahlil qilish, tashqi aloqalarni 
tahlil qilish masalalari ko’rilishimumkin. Harqanday firma faoliyatiga juda ko’p 
omillar ta’sir etganligi uchun, marketing tizimininig ko’p sub’ektlari samarali 
aloqalarni o’rnatishi juda muhim. Shusababli quyidagi savollarni ham tadqiqot 
davridao’rganish zarur. 

---

95 
-Iqtisodiyotdagi umumiy holat-iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, geografik 
-Asosiy tarmoqlarda texnologiyalarni rivojlanganligi 
-Ijtimoiy 
infrastrukturani 
rivojlantirish 
dasturlarini 
holati 
– fan, 
sog’liqnisaqlash, tashqimuhitni muhofaza qilishningistiqbollari 
-Iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarida ularning mahsulotlariga bo’lgan talabni 
baholash 
-Raqobatchilar va hamkorlar bozorida firma ulushi. 
To’rtinchi bosqich — marketing axborotlarini to’plash yo’llari va 
usullariasoslanadi.Iqtisodiy tejamli usullardan foydalanish, birlamchi va ikkilamchi 
axborotlarni aniqligiga e’tibor qaratiladi.Axborotlar ikki yo’nalishga bo’lingan 
holdatizimlashtiriladi:
- firmaning ichki axborotlaritizimi 
- firmani o’rab turgan tashqimuhitning axborotlari tizimi.
Tashqi muhit axborotlari turli manbalardan, ommaviy axborot nashrlari, 
statistik 
qo’mitalar, 
raqobatchilarning 
faoliyati 
haqidagi 
manbalardan 
olinishimumkin. 
Beshinchibosqich 
—axborotni qayta ishlash.Tadqiqot maqsadi va 
vazifalaridan kelib chiqqan holda axborotlarni miqdoriy va sifat jihatdan tahlil 
ishlari olib boriladi, qayta ishlangan axborot kompyuter dasturlariga kiritilishi va 
tahlil qilinishi kerak. 
Oltinchi bosqich — yakuniy xulosalarni qilish, tadqiqotni yakunlash, 
umumlashtirish. Tadqiqotning bosh maqsadiga yetildimi yoki yo’qmi, qo’shimcha 
ma’lumotlar kerakmi, tadqiqot yakunlandimi, shu va shunga o’xshash savollar 
tahlil 
qilinadi. 
Buyurtmachi 
qo’ygan maqsadiga erishdimi, marketing 
tadqiqotlariga sarflangan xarajatlar tez qoplanadimi kabi savollarga xulosa qilinadi. 
Iste’mol vositalari ishlab chiqaruvchi sanoat korxonalari marketing tadqiqotlariga 
0,30 foiz miqdorida mablag’ sarf qilar ekan. Ba’zi hollarda tadqiqotnatijalari 
samarasini aniqlash uchun anketa savollari tuzibso’rovnomalaro’tkaziladi. 
Yettinchibosqich – tadqiqotnatijalarini rasmiylashtirish va taqdimot 
(prezentatsiya) qilish. Hisobot tarkibi quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak: 

---

96 
-Mundarija 
-Referat, hisobotningqisqamazmuni va natijalari 
-Masalaning qo’yilishi va tadqiqot maqsadlarini asoslanishi 
-Tadqiqot alohida bo’limlari natijalari, uslubiy xulosalar, jadvallar, sxema va 
grafiklar 
-Ilovalar. 
Taqdimotni samarali o’tkazish uchun uning ssenariysi tuziladi. Taqdimot 
ma’ruzasi, slaydlar, bahs-munozaralar bilan birga boshqa rasmiytadbirlar 
hamo’tkaziladi.