Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

Tayanch so’zlar
Markaziy bank; Federal 
zahiralari tizimi; 
funktsiya; davlat banki.
O’z bilimini tekshirish bo’yicha savollar
1.
Markaziy bank qanday maqomga ega? 
2.
Markaziy bank faoliyatining asosiy maqsadi? 
3.
Markaziy bankning vazifa va funktsiyalari nimalarda namoyon bo’ladi? 
4.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki qanday operatsiyalar bajarish huquqiga 
ega va u qaysi qonunda o’z aksini topgan? 
5.
Boshqa chet el mamlakatlari Markaziy banki O’zbekiston Respublikasi Markaziy 
bankidan qanday xususiyatlari bilan farqlanadi? 
6.
Markaziy bankning davlat banki sifatida olib boradigan faoliyati? 
7.
Davlat bilan Markaziy bankning o’rtasidagi aloqalari bo’yicha qanday 
operatsiyalarni amalga oshiradi? 
206 

---

XIV BOB. TIJORAT BANKLARI VA ULARNING UNKTSIYALARI
1-§. Bank faoliyatini tashkil qilishning iqtisodiy va huquqiy asoslari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining faoliyati foyda olishga 
yo’naltirilgan bo’ladi. Bozor iqtisodi sharoitida bank foydasining iqtisodiy mohiyati 
yangicha ijtimoiy-iqtisodiy tus olib bormoqda, chunki tijorat banklarining foydasi 
bank kapitali to’planishining va bankning rivojlanishining asosiy manbasidir.
Bank foydasining o’sib borishiga ta’sir qiladigan bir necha xil omillar bo’lib, 
bular: bankning rentabelligi, vaqtincha bo’sh mablag’larni samarali ishlatilishi, turli 
xil pullik xizmatlar doirasini (faktoring, lizing, trast xizmatlari va h.k.) kengaytirish, 
foyda keltirmaydigan aktivlarni kamaytirish, foyda keltiruvchi aktivlarni ko’paytirish 
hisobiga va boshqa omillar hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish bosqichida tijorat 
banklarining asosiy ish tamoyillaridan biri yuqori darajada foyda olishga qaratilgan 
bo’ladi. Banklarning faoliyati doimo foyda ko’rish bilan bog’liq bo’lmasdan, ular 
faoliyatida zarar ko’rish ehtimoli ham uchrab turishi mumkpn. Banklar faoliyati 
ijobiy bo’lgan hollarda banklarning foyda olish va salbiy faoliyat natijasida 
banklarning zarar ko’rish ehtimoli yuqori darajada bo’ladi. Yuqorida aytilgan foyda 
keltiruvchi rezervlarni amalda tatbiq qilish jarayonida bankning ish faoliyati iqtisodiy 
jihatdan risk (zarar ko’rish ehtimoli bilan) bilan bog’liq bo’ladi.
Tijorat (aktsiyali, pay asosida va xususiy tartibda tashkil qilingan) banklar 
huquqiy va xususiy shaxslarga «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi» qonunda 
nazarda tutilgan operatsiyalarni bajarish va xizmatlar ko’rsatish orqali shartnoma 
asosida kredit, hisob-kitob va boshqa xil bank xizmatlarini ko’rsatadi.
Tijorat banklari ustav kapitali kimga qarashli ekanligiga va uni tashkil qilish 
uslubiga qarab, bajarilayotgan operatsiyalarning turi, faoliyat ko’rsatish hududi va 
tarmoq belgilariga qarab bir-biridan farq qiladi. Respublikada, mintaqalarda ko’zda 
tutilgan ma’lum dasturlarini bajarish va o’zga faoliyat turlarini pul mablag’lari bilan 
ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi qonunlari va boshqa hujjatlarida nazarda 
tutilgan tartibda maxsus tijorat banklari tashkil etilishi mumkin.
207

---

Tijorat banklari O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan tegishli 
litsenziyani olganlaridan keyin chet el valyutasida operatsiyalarini amalga oshiradilar.
Tijorat banklari o’z ustavlari asosida ish olib boradilar. Davlat tijorat bankining 
ustavi bankni tuzishga qaror qilgan organ tomonidan tasdiqlanadi. Sherikchilik 
asosida tuzilgan tijorat bankining ustavi muassislar (qatnashuvchilar) yig’ilishi 
tomonidan tasdiqlanadi.
Bankning ustavida:
-
bankning nomi va uning manzilgohi (aloqa manzilgohi); 
-
bank amalga oshiradigan operatsiyalarning ro’yxati; 
-
bank tashkil etadigan fondlarning ro’yxati; 
-
ustav fondining miqdori; 
-
bankning huquqiy shaxs ekanligi va o’zini-o’zini moliya resurslari bilan 
ta’minlashi negizida ishlashi to’g’risidagi nizom; 
- bankning boshqaruv idoralari, ularning tarkibi va tuzilishi to’g’risidagi 
nizom;
-
bankka qarashli muassasalarning ro’yxati va ularning maqomi; 
-
bank va uning filiallarini tashkil etish hamda ularning faoliyatini to’xtatish 
tartibi; 
- faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlarni matbuotda e’lon qilish majburiyati 
(tartibi);
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bilan o’zaro munosabatlari aks 
ettirilgan bo’lishi lozim.
Sherikchilik asosida tuzilgan bankning ustavi yuqorida keltirilgan talablardan 
tashqari, aktsiyali jamiyatlar va mas’uliyati cheklangan jamiyatlar to’g’risidagi 
amallardagi qonunlarda ko’rsatilgan talablarga javob berishi lozim.
Bank ustavga bank faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq boshqa 
qoidalar ham kiritilgan bo’lishi mumkin. Ustavga o’zgarishlar O’zbekiston 
Respublikasi qonunlaridagi o’zgarishlar munosabati bilan kiritiladi.
Aktsioner tijorat banklarining ustav fondi qatnashchilarning badallari hisobidan 
yoki aktsiyalar chiqarish va sotish hisobidan vujudga keltiriladi.
208

---

Mahalliy hoqimiyat va boshqaruv idoralarining hamma bo’limlari va ularning 
ijroiya organlari, siyosiy tashkilotlar va ixtisoslashgan jamoat fondlaridan tashqari 
barcha huquqiy va xususiy shaxslar tijorat banklarining muassislari (hissadorlari), 
aktsionerlari bo’lishlari mumkin.
Tijorat banklarini tashkil qilishda yoki faoliyat ko’rsatayotgan banklarda har 
bir muassis, aktsionerning ulushi ustav kapital miqdorining 30 %dan kam bo’lmasligi 
lozim.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining 10-sonli «Tijorat banklari 
faoliyatini muvofiqlashtirish qoidalari» nomli yo’riqnomasiga asosan tijorat 
banklarini tashkil qilishda ular quyidagi miqdorda minimal ustav kapitaliga ega 
bo’lishlari lozim.
2000 yil 1 yanvardan boshlab aholisi 0,5 mln.dan ortiq bo’lgan shaxarlarda 
ochiladigan tijorat banklarning ustav kapitali 2,5 mln. AO’Sh dollari ekvivalentidagi 
mablag’ga, aholisi 0,5 mln.dan kam bo’lgan shaxarlarda ochiladigan banklar 1,25 
AO’Sh dollari ekvivalenti miqdoridagi ekvivalent mablag’ga ega bo’lishi kerak.
Tijorat banklari O’zbekiston Respublikasining soliq to’g’risidagi amaldagi 
qonunlariga muvofiq soliqlar to’laydilar.
O’uyidagi mablag’lar banklarning o’z mablag’lari hisoblanadi:
-
ustav fondi; 
-
rezervlar va foyda hisobiga vujudga keladigan hamda bankning balansida 
turadigan boshqa fondlar; 
-
taqsimlanmagan foyda, aktsiyachilar yoki paychilar o’rtasida aktsiyalarni 
taqsimlash hisobiga yoxud pay miqdorini oshirish hisobiga olingan mablag’lar. 
Tijorat banklari yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar o’rnini qoplash 
uchun olinadigan foydadan O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 
belgilab qo’yilgan tartibda rezerv fondlari tashkil etadilar.
Tijorat banklari shartnoma asosida bir-birlarining mablag’larini depozit, kredit 
shaklida jalb etishlari, joylashtirishlari, o’z ustavlarida ko’rsatilgan boshqa o’zaro 
operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin.
209 

---

Mijozlarga kredit berish va o’z zimmasiga olgan majburiyatlarni bajarish 
uchun mablag’ etishmay qolgan taqdirda tijorat banklari kredit resurslari olish uchun 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga murojat qilishlari mumkin.
Tijorat banklari operatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari ularning o’zlari 
tomonidan mustaqil belgilanadi, ammo bu stavkalar davlat pul-kredit siyosatining 
bosh yo’nalishlarida belgilab beriladigan foiz stavkalari siyosatiga asoslangan holda 
har yili O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadigan eng 
yuqori stavkalardan ortiq bo’lmasligi kerak. Masalan, tijorat banklari kreditlar 
bo’yicha foiz stavkalarini belgilaganlarida, ular foiz stavkasining asosi qilib 
Markaziy bank tomonidan belgilab berilgan qayta moliyalashtirish stavkasini 
oladilar. Tijorat banklari kredit bo’yicha foiz stavkasini o’rnatganda qayta 
moliyalashtirish stavkasini 1,5 martagacha oshirishlari mumkin. Masalan, hozirgi 
kunda Markaziy Bankning qayta moliyalashtirish stavkasi 2,0 foizga teng. Demak, 
tijorat banki tomonidan beriladigan kredit bo’yicha foiz stavka oyiga 2,5-3 % 
(3×1,5), yiliga 30% (2,0×12) atrofida bo’lishi kerak.
Banklar bilan mijozlar o’rtasidagi munosabat shartnomaviy xarakterga ega 
bo’ladi.
Mijozlar o’zlariga kredit va kassa xizmatini ko’rsatadigan bankni mustaqil 
tanlaydilar.
Tijorat banklari qimmatbaho qog’ozlar bo’yicha operatsiyalar olib boradilar.
Tijorat banklari fond bozorlarining kelishuvlarida aktiv va bevosita ishtirok 
etavermaydilar. Masalan: AO’Shdagi tijorat banklariga qimmatbaho qog’ozlar bilan 
bo’ladigan operatsiyalarni o’tkazish, fond birjalariga a’zo bo’lish ta’qiqlanadi. 1933 
yilda (Glass-Stigal qonuni) qabul qilingan qonunga muvofiq tijorat banklari sanoat 
kompaniyalarning obligatsiyalari va aktsiyalarini chiqarishni tashkil qilishda ishtirok 
eta olmaydilar. Shunga qaramay qonunda juda ko’p istisnolar mavjud bo’lib, ular 
bankka pullarni operativ qo’yish, davlat qimmatbaho qog’ozlarini chiqarishni tashkil 
etish, shtat va mahalliy hokimiyat organlarning obligatsiyalari, shuningdek, turli 
xalqaro tashkilotlar va federal muassasalar chiqargan qarz hujjatlarni (majburiyatlari) 
bilan ishlash huquqini beradi. Bulardan tashqari banklarga o’zlarining mijozlari
210

---

hisobiga sanoat kompaniyalarining aktsiya va obligatsiyalarini sotish va sotib olish 
kabi brokerlik funktsiyalarini bajarish ruxsat etilgan. Shu bilan birga amerika tijorat 
banklari sanoat kompaniyalari va firmalarning aktsiya paketlarini haqiqiy egasi 
sifatida trast operatsiyalarining (qimmatbaho qog’ozlar portfellarini boshqarish 
operatsiyalari) katta hajmini amalga oshiradilar.
AO’Shda tijorat banklari broker firmalari va investitsion kompaniyalarning 
asosiy kreditorlari hisoblanadi. AO’Shning ettita yirik investitsion kompaniyalarni 40 
dan 80%gacha aktivlari tijorat banklari krediti hisobidan ta’minlanadi.
Yaponiyada tijorat banklarining fond birjalariga a’zo bo’lish ta’qiqlangan. 
Lekin ular litsenziya olgan holatda qimmatbaho qog’ozlarni hamma turini o’zlarining 
schetlari bo’yicha yoki mijozlarning topshiriqlari bo’yicha sotish va sotib olish 
(broker kompaniyalari va birjaga a’zo bo’lgan firmalar vositachiligida) huquqiga 
egadirlar. Bulardan tashqari tijorat banklar davlatning qimmatbaho qog’ozlari bilan 
bo’lgan tez muddatli operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Uzoq vaqt yapon 
tijorat banklari yangi qimmatbaho qog’ozlarni vositachilik funktsiyalarni amalga 
oshirish huquqlari bo’lmagan. Faqat 1981 yili ularga davlat obligatsiyasi va sanoat 
kompaniyalar obligatsiyasini birja tashqarisida vositachilik qilishga ruxsat etilgan. 
Shuningdek, yapon tijorat banklariga mijozlarning qimmatbaho qog’ozlarni 
boshqarish man etilgan.
Bank 
muassasalarining 
qimmatbaho 
qog’ozlar 
bilan 
bo’ladigan 
operatsiyalariga aktiv qatnashishiga Germaniya tajribasi yorqin misol bo’la oladi.
Bu davlatda qimmatbaho qog’ozlar bilan bo’ladigan hamma operatsiyalarni 
faqatgina tijorat banklari qatnashish huquqiga ega. Aslida Germaniya davlatida 
broker kompaniyalar va firmalar yo’q. Tijorat bankning funktsiyalari unversalligi 
mijozlarning talab va ehtiyojlariga yuqori darajada javob beradi. GFRning 
qimmatbaho qog’ozlar bozorini bank muassasalarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. 
Ularning bu bozorda roli juda katta.
Banklar katta miqdorda obligatsiyalar chiqaradi, investitsion gruppalarning 
egalari va yirik investorlik vazifasini bajaradi, ularga qimmatbaho qog’ozlar bilan
211 

---

bo’ladigan operatsiyalar hajmining eng katta qismi to’g’ri keladi, bank sindikatlari 
davlat qarz hujjatlarini chiqarish va tarqatishda katta jonbozlik ko’rsatadi.
Bank obligatsiyalarni chiqarish uchun 3 ta asosiy shartni bajarishi zarur;
-
moliyaviy ko’rsatkichlar proportsiyasini saqlash; 
-
bankning moliyaviy ahvolining oshkoraligi; 
-
jami kapitalning va bank rezervlari 8 mln. DM darajasidan oshishi. 
Obligatsiyalarni chiqarish to’g’risidagi ruxsat moliya vazirligi tomonidan 
olinishi kerak. U haqidagi xabar esa Federal yustitsiya vazirligi gazetasida bosilib 
chiqariladi. Odatda 3 yildan ortiq muddatga chiqarilgan obligatsiyalar GFR fond 
birjalarida muomalada bo’ladi.
Lekin ularni sotish va sotib olish kelishuvlarning ko’p qismi birjadan tashqari 
oborotda amalga oshiriladi. Universal tijorat banklari ko’pincha yadro vazifasini 
bajarib, uning atrofida moliya-bank gruppalari, bir necha nisbatan mustaqil 
bo’linmalarni o’z ichiga olgan.
Bu mustaqil bo’linmalar, masalan investitsion fondlar va konsultatsion firmalar 
bo’lishi mumkin. Bu mustaqil bo’linmalar daromad olish markazlari hisoblanadi. 
Aslida gruppaning yadrosini tashkil etgan bank, markaziy apparatdan mahalliy va 
chet el filiallardan iborat. Banklarning markaziy apparatlari odatda fond birjalari 
bo’lgan katta shaharlarda joylashgan. Rivojlangan mamlakatlarda asosiy daromad 
manbai kredit operatsiyalari bo’lib, ikkinchi o’rinda qimmatbaho qog’ozlar bilan 
bog’liq operatsiyalar turadi.
212 

---