Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

Takrorlash uchun savollar: 
1.
Auditorlik tekshiruvini rejalashtirishda qanday maqsad va vazifalar 
qo’yiladi? 
2.
Auditni rejalashtirishning qanday bosqichlari mavjud? 
3.
Auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish qanday amalga 
oshiriladi?
4.
Audit dasturini tayyorlash va tuzish qanday amalga oshiriladi?
5.
Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturi qanday 
tuziladi? 

---

89 
7
7
-
-
B
B
O
O
B
B
.
.
 
 AUDITORLIK TEKSHIRISH VAQTIDA BUXGALTERIYA 
HISOBI TIZIMI VA ICHKI NAZORATNI O’RGANISH HAMDA 
BAHOLASH 
 
1. Tekshiriladigan korxona (mijoz) faoliyatini o’rganish.
Auditorlik tekshiruvni rejalashtirish tekshiriladigan korxona faoliyatini 
batafsil o’rganishdan boshlanadi. Auditor korxona faoliyatini o’rganishdan ikkita 
maqsadni ko’zlaydi: a) audit o’tkazishni osonlashtirish va sifatini oshirish; b) 
tekshiriladigan korxona iqtisodini yaxshilashga qaratilgan amaliy maslahat 
yordami ko’rsatish.
Buning uchun korxona faoliyatiga ta’sir qiladigan ichki hamda tashqi omillar 
haqida ma’lumotlarni to’plash zarur.
Auditor birinchi navbatda e’tibor berish lozim bo’lgan, korxona iqtisodiga 
ta’sir qiladigan ichki omillarga quyi-dagilar kiradi: mulkchilik shakli va 
boshqaruv tuzulmasi, korxonaning qanday maqsadda tashkil etilganligi, korxona 
faoliyatida amalga oshiriladigan asosiy muomalalar, moliyasi, xodimlari, hisob 
yuritish siyosati, korxonaning uchinchi shaxslar bilan o’zaro munosabatlari.
Tashqi omillarga mijoz faoliyat qiladigan tarmoq, mamlakatdagi iqtisodiy 
holat kiritiladi.
Tekshiriladigan korxonaning maqsadlarini tahlil qilish, uning muomalalarini 
yaxshi tushunishga imkon berib, tekshiriladigan hisobot haqida to’g’ri fikr 
shaklllantirilishi uchun zarurdir. Chunonchi, agar auditor ishini rejalashtirish 
chog’ida mulk egalarining korxonani tugatmoqchi ekanliklari aniqlansa, bunda u 
korxona hisobotiga nisbatan faoliyat qilayotgan korxona printsipini qo’llamasligi 
haqida auditorlik hisobotiga izoh kiritishga tayyorlanishi zarur.
Mijozning muomalalari haqidagi ma’lumotlar auditorga o’zining xatarli 
holatlarini to’g’ri baholash, samarali tekshirish dasturi tuzish va uni o’tkazishga 
ketadigan vaqtni tejashda yordam beradi.

---

90 
Korxonaning 
moliyaviy 
tuzilmasini 
bilish 
auditorga 
korxonaning 
mablag’larga bo’lgan talabi va ularning kelish manbalarini, korxonaning haqiqiy 
to’lov qobiliyatini aniqlash va shu bilan birga u kelgusida o’z muomalalarini 
amalga oshira olishini aniqlashda yordam beradi.
Tekshiriladigan korxonaning hisob yuritish siyosatini bilish auditorga har xil 
schyotlarni tekshirishning samarali metodlarini ishlab chiqish imkonini beradi. 
Hisob yuritish siyosatini tushunish uchun quyidagilarni ko’rib chiqish zarur: 
hisob yuritish siyosatini qabul qilish tartibi; hisob yuritish siyosatiga 
o’zgartirishlar kiritish; talab etishi mumkin bo’lgan, korxona faoliyatida ruy 
berishi kutilayotgan o’zgarishlar; hisob yuritish siyosatining amaldagi 
qonunchilikka mosligi, hisob yuritish siyosatining mazkur tarmoq uchun xosligi. 
(hisob yuritish siyosatini tekshirish tartibi 3, 4-mavzuda batafsil bayon qilingan).
Korxonaning uchinchi shaxslar bilan o’zaro munosabatlarini ko’rib chiqishda 
quyidagilarni tahlil qilish zarur: korxona da’vosi, shuningdek unga qarshi 
qo’zg’atilgan da’vo bo’yicha mavjud va bo’lishi mumkin bo’lgan sudlashuvlar; 
korxonaning mulklari va mas’uliyatlari sug’urta qilinganligi; korxonaning soliq 
maqomi (soliqlar bo’yicha imtiyozlar va sh. o’.).
Auditor tarmoqda qanday xatarli holatlar bilan to’qnashishi va mazkur 
tarmoqning o’ziga xos muammolarini hal qilishga layoqatliligini, unga notanish 
va o’ziga xos murakkab masalalarni xal etish uchun tegishli mutaxassislar jalb 
qilish talab qilinishini tasavvur qila olishi lozim. Buning uchun u mazkur 
tarmoqdagi raqobatchilik shart-sharoitlarini (asosiy raqobatchilarning ro’yxatini 
tuzishi lozim); baholarning o’zgarishini, tarmoqda ishlab chiqarishning 
pasayishiga olib keladigan sharoitlarni o’rganadi.
Auditor axborotlarni to’plashni o’ziga tushunarli metodlar bilan amalga 
oshirishi lozim.
Korxona rahbariyati va bosh mutaxassislardan so’rab-surishtirish yo’li bilan 
asosiy muammolarni, xususan, raqobat, soliq masalalari, korxonaning moliyaviy 
ahvoli, korxonaning yirik muomalalari, biznesdagi, rahbariyatdagi, mulkchilik 
shakllaridagi o’zgarishlar, ichki nazoratning tashkiliy tuzilmasi va metodlari, 

---

91 
rahbariyatning auditor maxsus e’tibor qaratishini istagan o’ziga xos 
muammolarini aniqlashi mumkin. Bo’linmalar, ishlab chiqarish urinlari va 
omborlarga borib, mijozning amalga oshiradigan muomalalari, ishlab chiqarish 
tovar-moddiy zaxiralarning mavjudligi haqida tasavvurga ega bo’lishi mumkin.
Shuningdek, korxona faoliyati haqidagi uning hisobotida (buxgalterlik 
hisobotlari va analitik yozuvlar; direktorlar, boshqaruv va aktsiyadorlik 
kengashining majlis bayonnomalari; ichki auditorning va taftish komissiyasining 
hisobotlari, lavozim yo’riqnomalari), tashqi axborot manbalari (matbuotda 
chiqqan nashr mahsulotlari, ma’lumotlar bazasi, analitik nashrlar, qonunchilikka 
oid va boshqa me’yoriy byulletenlar) keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qilishi 
lozim.
Auditor olingan ma’lumotlarni yozib boradi va korxonaga ta’sir qiluvchi 
omillar hamda aniqlangan tahlikali holatlar bayon qilingan holda bo’limlarga 
bo’lingan maxsus yozuv ko’rinishida rasmiylashtiradi.