Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika universiteti pedagogika fakulteti

2.Bob.Autizm sindromli bolalarga logoritmik ta’sir etish usullari.
2.1.Autizm nutq nuqsonining o’ziga xos xususiyatlari.
Hissiy (emotsional)- irodasi sohasida nuqsoni bo'lgan bolalar psixologikpedagogik va klinik belgilari bo'yicha turlicha xarakterlanadi. Eng og'ir hissiy
nuqsonlar erta bolalar autizmi sindromida kuzatiiadi (EBA); ba’zi xollarda
emotsional nuqsonlar aqli zaiflik yoki psixik rivojlanishni orqada qolishi bilan
birgalikda keladi. Emotsional-irodaviy soha nuqsonlari shuningdek shizofreniyali
kasal bolalar va o'smirlarga ham xosdir.
Quyida ko'rsatiladigan tavsiyalar bolalar va o'smirlar autizmini tekshirishda
hamda boshqa etiologiyali emotsional nuqsonli bolalami o'rganishda qo'llanilishi
mumkin.
Autizmli bolalarga umumiy tavsif
Autizm (grekcha «autos» – «o‘zim» degan so‘z) – bu ruhiyatning o‘ziga xos holati bo‘lib, bemor tashqi olam, atrofdagilar bilan muloqot qilishni istamaydi. U yolg‘izlikni yoqtiradi. Yana bir xil xatti-harakat va shunday so‘zlarni takrorlaydi. Autizm tashxisli bola o‘z olamida yashaydi. Fikrlashi boshqalarnikiga o‘xshamaydi. Ularning xatti-harakatlari real voqelik bilan bog‘liq emas. Bemorlarning harakatlarida hissiy kechinmalar asosiy o‘rin tutadi. Bu kasallik sindromi o‘g‘il bolalarda qiz bolalarga nisbatan ko‘p uchraydi. Simptomlarning har xilligi va kasallik o‘zgaruvchanligi ushbu kasallikni qiyinligidan dalolat beradi: sezilarsiz autistik xususiyatlardan to doimiy parvarish talab etilishigacha.
Hissiy (emotsional)- irodaviy va kommunikativ-ehtiyojlarining o‘ziga
xosligi. Birlamchi psixik buzilishlarga ega autizmli bolalarga turli ta’sirlarga
gipersteziyaning (sezgirlikning) yuqoriligi xosdir: ya’ni harorat, taktil, ovoz va
ranglarga. Doimiy ranglar autizmli bolalar uchun xaddan tashqari yoqimsiz. Atrof olamdan keluvchi bu kabi ta’sirlar autizmli bolalar tomonidan jarohatlovchi omil
sifatida idrok etiladi. Bu bolalarda xaddan tashqari psixik ta’sirchanligini
shakllantiradi. Meyorida rivojlanayotgan bola uchun normal hisoblangan o'rab turgan atrof-muhit autizmli bola uchun doimiy salbiy emotsional fon boladi, hissiy
qovusha olmaslik va salbiy hislar chashmasi hisoblanadi.
Inson autizmga ega bo'lgan bola tomonidan atrof muhitning elementi sifatida
idrok etilib, uning uchun juda kuchli ta’sirlagich hisoblanadi. Bu autizmga ega
bo'lgan bolaning umuman insonga, xususan yaqinlariga bo'lgan reaksiyasining
kuchsizlanishini izoxlaydi. Shuning uchun bolaning ota-onasi, birinchi navbatda
onasi ko'pincha hissiy, emotsional donorlar sifatida e’tiborga olinadi.
Autizmga ega bolaning ehtiyojlarining tanqisligi ko'rav aloqasini o'matishga
bo'lgan intilishlarining yo'qligi, muloqotga kirishishdagi asossiz qo‘rquvlar uning
“Ijtimoiy yakkaligjning” yorqin ko'rinishidir. Autizmga ega bolaning qarashlari
bo'shliqqa qaratilgan bo'lib suhbatdoshiga qaratmaydi. Ko'pincha ushbu qarash
autizmli bolani ichki tashvishlanishlarini ifodalaydi. Go'daklik vaqtida xattoki
onasining yuzi ham bolada qo'rquv uyg'otishi mumkin. Autizmga ega bo'lgan
bolaning inson yuziga bo'lgan reaksiyasi shunday g'ayri tabiiy-ki: bola insonning
yuziga qaramaydi, ammo uning pereferik ko'ruvi boshqa odam tomonidan qilingan
barcha, xatto sezilar-sezilmay mayda harakatlami sezishi mumkin. Go'daklik davrida onasining yuzi "jonlanish kompleksi” o'm iga bolada qo'rquvni yuzaga keltirishi mumkin. Ulg'aya borgan sari autizmga ega bo'lgan bolaning ushbu hissiy omilga bolgan munosabati deyarli o`zgarmaydi. Odamning yuzi, yuz ifodasi juda kuchli ta’sirlagichligi saqlanib qoladi va va giperkompensator ta’sirlarni, masalan,
qarashdan va ko‘z nigohi orqali munosabatidan qochish, o‘zaro ijtimoiy
munosabatlardan voz kechish kabilami yuzaga keltiradi.
Ma’lumki, birinchi signal sistemasining yetarlicha emasligi, autizmga ega
boigan bolalarda uni gipersteziya ko'rinishida namoyon boiishi ikkinchi signal
sistemasida nuqsonlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Muloqot qilishga xoxishning yoqligi autizmli bolalarda kommunikativ-ehtiyojlar jarayonini affektiv
va sensor jarayonlaming rivojlanish darajalariga bogliqligidan dalolat beradi.
Autizmga ega bolaning kommunikativ-ehtiyojlar jarayonining
yetishmovchiliklari uning nutqiy hususiyatlarida ham ifodalanadi: nutqni ifodalash
bilan birgalikda keluvchi mutizm, nutqiy shtamplar, exolaliya, shuningdek yuz
ifodasi va imo-ishora jarayonlarining shakllanmaganligidir. Kommunikativ jarayon
komponentlari tuzilishida bir vaqtning o ‘zida yetarlicha boimasligi autizm bilan
birga bolalarda muloqot qilishga boigan motivatsiyasini shakllanmaganligi ham
kuzatiladi.
Miyaning energetik potensiali inson hayoti faoliyati uchun zarur boigan
psixoemotsional tonusni ta’minlaydi. Energik tonus yetarlicha bolm agan sharoitlarda
autizmli bolalarda ijobiy hissiy (emotsional) muloqatni chegaralanganligi kuzatilib,
atrof-olam bilan oczaro munosabatlarda patologik xususiyatlar yuzaga keladi. Bunday patologik o ‘zaro munosabatlaming shakli kompensator autostimulyatsiyalardir. Ular bolaga noqulay holatlarni neytrallashga imkon yaratadi va sun’iy ravishda psixoemotsional tonusni ko‘taradi. Kompensator autostimulyatsiyalar stereotiplikni namoyon etadi hamda bir xil harakatlami qaytarilish turg‘unligi –stereotipiyalarni yuzaga keltiradi.
Stereotipyalaming yuzaga kelishi autizmga ega boigan bolalarning extiyojlari
asosida yuzaga kelib, qo'rquv hislarini yuzaga keltirmaydigan, hayot davomida unga
tanish boigan turg‘unlikka intiltiradi. Autizmli bolalar olzlarini noqulay ta’sirlardan
turli xil variant stereotiplar orqali ehtiyotlaydi. Kompensatsiyaning u yoki bu
shakllari bolani atrof olamda “og‘riqsiz” mavjud bolishiga yordam beradi.
Stereotiplar autizmli bolaning deyarii barcha faoliyat turlarida yuzaga kelishi
mumkin. Masalan motor stereotiplar harakatlaming bir xilligida namoyon boiadi
hamda bolani ijobiy his qila olishini shakllantiradi. Nutqiy stereotiplar alohida so‘z,
ibora, jumla, kitoblardan olingan hikmatli iboralar, miyaga o ‘mashib qolgan fikrlar
alohida qaytarilish shaklida yuzaga keladi. Intellektual darajada stereotiplar
manipulyatsion belgi, shakl, tushunchalar shaklida namoyon boiadi.
Steriotiplar shuningdek fazoviy oriyentatsiya (mo 1j alga olish) hamda maktab,
maishiy yoki uy sharoitida, biron-bir uy jihozini o'mini almashtirilishi bola
tomonidan qatiy noroziliklami tug'diradi. Autizmli bolaning faqatgina atrofdagilar
bilan emas, balki o'ziga nisbatan steriotipligi kuzatiiadi. Autizmli bola kiyadigan
kiyimlari, maksimal qulay va kam variantlidir, ya’ni steriotipdir(bola bir turdagi
kolgotka, shim, botinka va x.k.). Ovqatlami tanlashi ham autizmli bolalarda
steriotipdir ( ovqat steriotipi: bola bir turdagi sho'rvadan yeydi yoki faqat guruch va
x.k.). Ma’lumki ba’zi autizmli bolalarda xazm qilish jarayonlarida nuqsonlar
kuzatiiadi, shuning uchun ularda ovqatlarga allergiyalar yuzaga kelishi mumkin.
Og'ir xollarda autizmli bolalar umuman ovqatdan voz kechishlari mumkin.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, steriotiplar autizmli bolani hayotining ilk
davrlarida yuzaga keladi. Sterotiplar autizmli bolaning ulg'ayish davrida birga keladi, lekin uning faoliyatidan umuman o'chib ketmaydi. Autizmli o'smirlar atrof –olamni steriotip qabul etishda davom etib, ijtimoiy bog'liqlik va ijtimoiy hayot stereotiplarini o‘zaro ta’sir shakllarini o'z ichiga oladi.
Autizmda asinxroniyaning rivojlanishi harakat jarayonida o'ziga xos namoyon
boiib, bilish jarayonlari harakat rivojlanishidan ilgarilab ketishi, bu geteroxron
prinsipni buzilishiga olib keladi. Umuman olganda umumiy va mayda motorikaning
yetarlicha rivojlanmasligi kuzatiiadi. Muskul gipotonusining borligi bolalar
harakatlaming imkoniyatlarini xolatini va o'ziga xosligini aniqlaydi. Bu
qovushmagan harakatlar va harakatlami moslashish koordinatsiyasining
nuqsonlarida> elementar o ‘z-o‘ziga xizmat qilish ko'nikmalarini egallashdagi alohida qiyinchiliklarda, barmoqlar bilan ushlashni shakllanmaganligida, qo'I barmoqlari va kaft harakatlarida namoyon bo'ladi.
Autizmli bolalarda o‘z-o‘ziga xizmat qilishda bir qancha muammolar yuzaga
keladi. O'z-o'ziga xizmat qilish ko'nikmalarini rivojlanishi autizmli bolalarda alohida muammo xisoblanadi. Xattoki, eng chaqqon bolalar, alohida is’tedod qobiliyatiga ega bo`lganlari ham xayotiy xolat va maishiylikka moslashmagan bo'ladilar. Ularda ham o'z-o'ziga xizmat qilish sekin shakllanadi hamda sifatli rivojlanmaydi, chunki ular stereotip qabul etadilar. Avval ta’kidlanganidek, bolalar ovqat is’temol qilishda alohida qiyinchiliklarga duch keladi lar, kiyimlari steriotip hamda pala-partish bo'lishi mumkin. Shuning uchun o'z-o'ziga xizmat qilishni o'rgatish ijtimoiy moslashuv ko'nikmalarini shakllanishini o'z ichiga olib, autizmli bolalami korreksion jarayonida
alohida o'rin egallaydi.