Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika universiteti pedagogika fakulteti

1.Bob.Muammoni o’rganishda pedagogik,psixologik va metodik adabiyotlar tahlili.
1.1.Logopedik ritmika haqida umumiy ma’lumot.
Logopedik ritmika faol terapiyaning o'ziga xos shakllaridan bo'lib, o'quv fani va uslubining majmuiga ta'sir vositasi hisoblanadi. Logopedik ritmikaning dastlabki tushunchasi so'z. musiqa va qarakatning uyqunlashuviga asoslangan. Ko'rsatilgan komponentlarning o'zaro munosabati ulardan birining yoki ular orasidagi aloqaning ustunligi bilan turli-tuman bo'lishi mumkin. Logopedik ritmikaning ikkinchi tushunchasi uning istalgan reabilitatsion uslubiga tarbiya,ta'lim va turlicha anomaliyali rivojlanish qamda nutq buzilishi bo'lgan odamlarni davolashni kiritishni shart qilib qo'yadi. Logopedik ritmika o'quv fani sifatida talabalarning bilimini korrektsion ishlar uslubi bilan boyitadi.Logopedik ritmikaning ob'ekti nutqiy nuqson, nutqida patologiyasi bo'lgan shaxslarda nutqiy buzilishlar va nutqqa taalluqhi bo'lmagan psixik funktsiyalar tuzilmalari hisoblanadi.
Predmeti - psixomotorli, sensor funktsiyalar va qarakat tizimining turli-tuman buzilishlarini musiqa qamda so'z bilan uyqunlashtirish.
Maqsadi- nutqiy buzilishlarni nutqiy va nutqiy bo'lmagan psixik funktsiyalar va yakuniy natijada insonning tashqi va ichki muqitga moslashuvini korrektsiya qilish qamda rivojlantirish yo'li bilan bartaraf etish.Logopedik ritmikaning vazifalari soqlomlashtiruvchi, ta'limiy (anglash), tarbiyalovchi. korrektsiyalovchi sifatida belgilanadi.Nutqida buzilishi bo'lgan odamlarda soqlomlashtiruvchi vazifani qal qilish natijasida suyak muskul apparatlari mustaqkamlanadi, nafas olish, motor, sensor funktsiyalar rivojlanadi, muvozanat tuyqusi, to'qri qad-qomat. qadam tashlash, chiroyli qarakat tarbiyalanadi. Ta'lim beruvchi vazifaning amalga oshirilishi qarakat malakasi va ko'nikmasining shakllanishiga, makon tasavvurlari va qobiliyati ixtiyoriy ravishda borliqda boshqa odamlar va predmetlarga nisbatan siljish, epchillik, kuch, chidamlilik, bir qarakatdan boshqasiga o'tish, qarakatlarning uyqunlashuvi, tashkilotchilik qobiliyatining rivojlanishiga imkon beradi. Ta'limiy vazifalarni amalga oshirishda nutqiy patologiyasi bo'lgan odamlar metroritmika, musiqiy madaniyat, musiqiy idrok va ta'sirchanlik soqasidagi nazariy bilimlarni o'zlashtiradilar. Tarbiyaviy vazifalarni qal qilish nutqiy patologiyasi bo'lgan. odamlarda aqliy, ma'naviy, estetik va meqnat tarbiyasida yordam ko'rsatadi. Tarbiyaviy vazifalarni qal qilish aynan quyidagilarga ko'maklashadi: oqangni sezish, musiqada, qarakatda va nutqda oqang ta'sirchanligini qis qilish qobiliyatini rivojlantirish; musiqiy obrazlar va malakani ushbu obraz bilan mos ravishda oqangli, ta'sirchan qarakatlantira olish qobiliyatini rivojlantirish, ya'ni yangicha shakl olishni uddalash, badiiy ijodiy qobiliyatni ko'rsata olish; ijobiy shaxsiy sifatlar, jamoatchilik tuyqusi, turli faoliyat turlarining qoidalarini o'rganish va boshqalarni tarbiyalash.Mashg'ulotlarning korrektsion yo`nalishi nutqiy buzilishlar mexanizmi va tuzilmalarini. logopedik ishning bosqichliligi va majmuaviyligini qisobga olishni shart qilib qo'yadi. Logoped patsientning yoshi va shaxsiy xususiyatlarini, uning qarakat tizimi qolatini, nutqiy va nutqiy bo'lmagan jarayonlarning buzilish xarakteri va darajasini: praksis, gnozis jarayoni. eshitish va ko'rish idroki, diqqati, xotirasi va q.k. larni inobatga oladi.Bu barcha topshiriqlar maxsus muassasa turiga boqliq: nutqiy bolalar boqchasi; ommaviy bolalar boqchalaridagi nutqiy guruq, bolalar uyida maktabgacha muasasa, maktab; ommaviy umumta'lim maktablaridagi logopedik punkt, bolalar, kattalar poliklinikalarida. psixonevrologik dispanserlardagi logopedik kabinetlar; statsionar, yarimstatsionar, sanatoriy.
LOGOPEDIK RITMIKANING TAMOYILLARI VA USULLARI
Logopedik ritmika pand-nasiqat va o'ziga xos tamoyillarga quriladi. Ular o'zaro boqlangan va tarbiya, rivojlanish va nutqida buzilishi bo'lgan odamlarning funktsional tizimi korrektsiyasining yagonaligini belgilaydi. Umumdidaktik tamoyillar.
Tizimlilik tamoyili logopedik ritmikaning butun kursi materialini, nazariy qolatlar va ularning amaliy ishlanganligini ketma-ket bayon etishni shart qilib qo'yadi, kurs mavzularini yortish va uning ichidagi materiallarni taqsimlashni belgilaydi. Bu tamoyil turli-tuman mutqiy patologiyasi bo'lgan shaxslarga nisbatan foydalaniladigan tadbirlarning barcha logopedik va logoritmik majmui uchun majburiy qisoblanadi. Tizimlilik uzluksizlikda, muntazamlikda, turlicha nutqiy buzilishlarda (qarakatlanish doirasi, mimikaviy muskullari, nozik ixtiyoriy motorika, eshitish diqqati, nutqiy eshitish qobiliyati, nutqning prosodik komponentlari va q.k.) u yoki bu funktsiyalarni tarbiyalash va qayta tarbiyalash, rivojlantirish uchun ma'lum bir korrektsion jarayonning rejalashtirilganligida o'z aksini topadi. O'z xarakteri bo'yicha logoritmik mashqlar (ertalabki qarakatli nafas-ovozli zaryadka, relaksatsiyaga mashqlar, unli tovushlar va qisqa qo'shiqlarni kuylash, qarakat va nutq ritmining uyqunligiga mashqlar va h.k.) bolalar va kattalarni belgilangan avaylaydigan sog'lomlashtiruvchi tartibga o'rgatadi. Muntazam ravishda olib borilgan logoritmik mashqulotlar ta'siri ostida organizmda va psixomotorikada turli tizimlarning ijobiy qayta qurilishi sodir boʻladi, masalan, yurak-qon tomir, nafas olish, qarakatlanish, nutqiy qarakatlanish, sensor va boshqalar.
Logoritmik korrektsiya ishlab chiqilgan qarakatlanish malakalarini takrorlab turishni talab qiladi. Faqatgina sistematik ravishda ko'p marotaba takrorlash orqaligina soqlom qarakatlanishning dinamik stereotiplari yuzaga keladi. Samarali takrorlash uchun o'zlashtirilganlarni takrorlash jarayoni variativ xarakter olishi: mashqlarni, bajarish shartlarini, usullarning turli-tumanligi, mashqulotlarning mazmunidagi farqlarni o'zgartirish uchun yangilari bilan uyqunlashtirish zarur. Mashqlarning variativligi mo'ljalli-tadqiqot refleksini, qiziqish, qissiyotni uyqotadi, e'tiborni oshiradi. Ishlab chiqilgan dinamik stereotipga yangi qo'zqatuvchilami kiritish asta-sekinlikka amal qilish sharti bilan, shiddatli o'zgarishlarsiz amalga oshirilishi darkor, LV.Pavlov ta'kidlashicha, pedagogika (demak, logopedik ritmikada qam) asta-sekinlik va mashq qilish (trenirovka) ni asosiy fiziologik qoida deb qisoblash zarur. Onglilik va faollik tamoyili. Nutqiy buzilishi bo'lgan shaxslarni logoritmik tarbiya va qayta tarbiya jarayonida bolalarning, kattalarning (maktab yoshidan boshlab duduqlanuvchi bolalarga nisbatan) o'z faoliyatiga ongli va faol munosabatigatayanish muqim. Bolaning mustaqil, faol qarakati berilgan topshiriqning unda qiziqish uyqotishiga, uning ongli idrokiga. maqsadni tushunishi va bajarish qobiliyatiga boqliqdir. Logoritmik mashqulotlarda maktabgacha yoshdagi bolalarning faolligi pedagogning qissiyotchanligi, musiqaning obrazliligi, turlicha o'yinlar yoki o'yin usullari va mashqlari bilan raqbatlantiriladi. Maktab va undan katta yoshda esa, bundan tashqari, to'qridan-to'qri yo'riqnoma (buyruq, musobaqa elementlari, mukofotlash va q.k.) lardan foydalaniladi.
Aniqlik tamoyili insonni bevosita atrofdagi borliq bilan boqlab turuvchi barcha analizatorlar ko'rsatkichining o'zaro keng ta'sirini shart qilib qo'yadi. Istalgan bilim qissiy idrokdan boshlanadi. So'z va musiqa bilan uyqunlikda qarakatlarning shakllanishi, ularning o'zaro boqliqligini o'rganish barcha retseptorlar: ko'rish, eshitish organlari vestibulyar, propriotseptiv, qarakatlanish apparatlari va boshqalar ko'rsatkichi bilan amalga oshiriladi. Funktsiyalarning buzilishida korrektsiya maqsadida aniqlik tamoyili pedagog tomonidan harakatlarni ko'rsatish yo'li bilan amalga oshiriladi. Bevosita ko'rish aniqligi estetik idrok, harakatning aniq tasavvuri, to'qri qarakatlanish qissi va uni yuzaga chiqarish istagining tuqilishiga mo'ljallangan.Bevosita aniqlikdan tashqari, bevosita idrokdan (masalan, afaziyali kasallar, duduqlanuvchi kattalar bilan ishlashda kinofilmlar, qarakatlanish grafigi, magnitofon yozuvlari, musiqiy asarlardan foydalanish) yashirin bo'lgan qarakatning aloqida detallari va mexanizmlarini tushuntirish zarur bo'lganda bilvosita aniqlik qam katta rol o'ynaydi qarakatlanish tasavvuri bilan boqliq bo'lgan va qarakatning aniq bir obrazini tuqdiradigan obrazli so'z qam katta aqamiyatga ega. Aniqlikning bunday o'zaro aloqa shakli anglashning qissiy va logik bosqichining birligi, birinchi va ikkinchi tizimning o'zaro harakati bilan ta'riflanadi.
Tushunarlilik va individualizatsiya tamoyili nutqida buzilishi bo'lgan shaxslaming yosh xususiyatlari va imkoniyatlarini qisobga olishni ko'zda tutadi. U kattalar va bolalarning fiziologik va biomexanik jiqatdan turlicha rivojlanishlari, logoritmik mashqulotlar qurilishiga turlicha uslubiy yondoshuvlar, turlicha vositalar, shakllar ta'siri va q.k. Tushunarlilikning maqbul chorasi mutqiy buzilishi bo'lgan shaxslarning yosh va qarakatlanish imkoniyatlari, nutqiy buzilishning ular shaxsiga ta'siri va topshiriqning murakkablik darajasi bilan aniqlanadi. Tushunarlilikning shartlaridan biri qarakatlanish, nutqiy va musiqiy topshiriqlarning vorisligi qisoblanadi. Bunga amaliy jiqatdan korrektsion kurs davomida materialni to'qri taqsimlash bilan erishiladi. Turlicha oqzaki-musiqiy-qarakatlanish uyqunligini ketma-ket o'zlashtirish va patsientlardagi qiyinchiliklarni bartaraf etishda barcha qarakatlanish va nutqiy qarakatlanish tizimini uyqunlashtirish va takomillashtirish qobiliyati rivojlanadi. Patsient unga boqliq vazifalarga kuchi etsa, bu vazifalar organizmning funktsional imkoniyatlaridan oshib kelmasa, ya'ni yosh va individual xususiyatlariga mos kelsa, unda talabni kuchaytirish ijobiy natijalarga olib keladi. Individualizatsiya tamoyillariga amal qilish uchun zaruriy shart patologik jarayon xarakterini: etiopatogenetik, simptomatik, tashqisiy tekshiruv, shuningdek, shuqullanuvchining reabilitatsion imkoniyatini aniqlash daslabki oydinlashtirishdan iborat. Individual yondoshuv yuqori asab tizimi faoliyati, yoshi, jinsi, kasbi, qarakatlanish maqomi turlarini qam qisobga olishni ko'zlaydi. Talabni asta-sekin oshirish tamoyili shuqullanuvchilar oldiga birmuncha murakkab bo'lgan yangi topshiriqlar qo'yishni belgilaydi: qarakatlanish, musiqiy, oqzaki. Ularni bajarish jarayonida qarakatlanish malakasi va ko'nikmasi kengayadi va boyiydi, ixtiyoriy va nutqiy motorika takomillashadi, nutq tempi va oqangi berilgan musiqiy temp va oqangga muvofiq ravishda normallashadi. Yangi topshiriqqa o'tish shakllangan malakalarning mustaqkamlanishiga ko'ra asta-sekinlik bilan amalga oshiriladi. Bola (kattalar) ning qarakatlanish doirasida unga nutqiy faoliyatni qam boshqarishga yordamlashuvchi moslashuvchan qayta qurish ro'y berishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi. Barcha ko'rib chiqilgan umumdidaktik tamoyillarni ularning o'zaro aloqasi bo'lgan sharoitdagina amalga oshirish mumkin. O'ziga xos tamoyillar. Rivojlanish tamoyili ko'pgina parametrlarni inobatga olishni ko'zda tutadi: nutqiy buzilishi bo'lgan inson shaxsining rivojlanishi: patologik nutqiy bo'lmagan va mashg’ulotlar ta'siri ostida organizmda va psixomotorikada turli tizimlarning ijobiy qayta qurilishi sodir boʻladi, masalan, yurak-qon tomir, nafas olish,harakatlanish, nutqiy harakatlanish, sensor va boshqalar. Logoritmik korrektsiya ishlab chiqilgan qarakatlanish malakalarini takrorlab turishni talab qiladi. Faqatgina sistematik ravishda ko'p marotaba takrorlash orqaligina soqlom qarakatlanishning dinamik stereotiplari yuzaga keladi. Samarali takrorlash uchun o'zlashtirilganlarni takrorlash jarayoni variativ xarakter olishi: mashqlarni, bajarish shartlarini, usullarning turli-tumanligi, mashqulotlarning mazmunidagi farqlarni o'zgartirish uchun yangilari bilan uyqunlashtirish zarur. Mashqlarning variativligi mo'ljalli-tadqiqot refleksini, qiziqish, qissiyotni uyqotadi, e'tiborni oshiradi.Ishlab chiqilgan dinamik stereotipga yangi qo'zqatuvchilami kiritish asta-sekinlikka amal qilish sharti bilan, shiddatli o'zgarishlarsiz amalga oshirilishi darkor, LV.Pavlov ta'kidlashicha, pedagogika (demak, logopedik ritmikada qam) asta-sekinlik va mashq qilish (trenirovka) ni asosiy fiziologik qoida deb qisoblash zarur. Onglilik va faollik tamoyili. Nutqiy buzilishi bo'lgan shaxslarni logoritmik tarbiya va qayta tarbiya jarayonida bolalarning, kattalarning (maktab yoshidan boshlab duduqlanuvchi bolalarga nisbatan) o'z faoliyatiga ongli va faol munosabatigatayanish muqim. Bolaning mustaqil, faol qarakati berilgan topshiriqning unda qiziqish uyqotishiga, uning ongli idrokiga. maqsadni tushunishi va bajarish qobiliyatiga boqliqdir. Logoritmik mashqulotlarda maktabgacha yoshdagi bolalarning faolligi pedagogning qissiyotchanligi, musiqaning obrazliligi, turlicha o'yinlar yoki o'yin usullari va mashqlari bilan raqbatlantiriladi. Maktab va undan katta yoshda esa, bundan tashqari, to'qridan-to'qri yo'riqnoma (buyruq, musobaqa elementlari, mukofotlash va q.k.) lardan foydalaniladi. Aniqlik tamoyili insonni bevosita atrofdagi borliq bilan boqlab turuvchi barcha analizatorlar ko'rsatkichining o'zaro keng ta'sirini shart qilib qo'yadi. Istalgan bilim qissiy idrokdan boshlanadi. So'z va musiqa bilan uyqunlikda qarakatlarning shakllanishi, ularning o'zaro boqliqligini o'rganish barcha retseptorlar: ko'rish, eshitish organlari vestibulyar, propriotseptiv, qarakatlanish apparatlari va boshqalar ko'rsatkichi bilan amalga oshiriladi.
Funktsiyalarning buzilishida korrektsiya maqsadida aniqlik tamoyili pedagog tomonidan harakatlarni ko'rsatish yo'li bilan amalga oshiriladi. Bevosita ko'rish aniqligi estetik idrok, qarakatning aniq tasavvuri, to'qri qarakatlanish qissi va uni yuzaga chiqarish istagining tuqilishiga mo'ljallangan. Bevosita aniqlikdan tashqari, bevosita idrokdan (masalan, afaziyali kasallar, duduqlanuvchi kattalar bilan ishlashda kinofilmlar, qarakatlanish grafigi, magnitofon yozuvlari, musiqiy asarlardan foydalanish) yashirin bo'lgan qarakatning aloqida detallari va mexanizmlarini tushuntirish zarur bo'lganda bilvosita aniqlik qam katta rol o'ynaydi qarakatlanish tasavvuri bilan boqliq bo'lgan va qarakatning aniq bir obrazini tuqdiradigan obrazli so'z qam katta aqamiyatga ega. Aniqlikning bunday o'zaro aloqa shakli anglashning qissiy va logik bosqichining birligi, birinchi va ikkinchi tizimning o'zaro harakati bilan ta'riflanadi. Tushunarlilik va individualizatsiya tamoyili nutqida buzilishi bo'lgan shaxslaming yosh xususiyatlari va imkoniyatlarini qisobga olishni ko'zda tutadi. U kattalar va bolalarning fiziologik va biomexanik jiqatdan turlicha rivojlanishlari, logoritmik mashqulotlar qurilishiga turlicha uslubiy yondoshuvlar, turlicha vositalar, shakllar ta'siri va q.k. Tushunarlilikning maqbul chorasi mutqiy buzilishi bo'lgan shaxslarning yosh va qarakatlanish imkoniyatlari, nutqiy buzilishning ular shaxsiga ta'siri va topshiriqning murakkablik darajasi bilan aniqlanadi nutqiy jarayonlarning o'zini; saqlangan funktsional tizimlar va nutqida buzilishi bo'lgan odamning organizmida, qarakatlanish doirasida va nutqida bo'ladigan o'zgarishlar. Rivojlanish tamoyili aqliy, manaviy, estetik va sensor tarbiyaning qarakatlanish faoliyati jarayonida bir vaqtning o'zida amalga oshirilishini shart qilib qo'yadi. qar tomonlama ta'sir tamoyili butun organizmga ta'sir ko'rsatadi. Ritmik va logoritmik vositalar organizmning umumiy malaka qosil qilishini ko'taradi, organizmning funktsional tizimlariaro yangi o'zaro munosabatni yaratgan qolda asab reflektorlari mexanizmini boshqarishni takomillashtiradi. Etiopatogenetik tamoyil nutqiy buzilishning patogenezi va sababiga boqliq ravishda logoritmiy mashqulotlarning differentsiatsiyalangan qurilishini tushuntiradi. Duduqlanishda, dislaliya, dizartriya, rinolaliya, afaziya va boshqa buzilishlarda mashqulotlar turlicha tuziladi. Masalan, duduqlanishda logoritmik mashqulotlar motor buzilishlarini korrektsiyalashga
diqqatni, tormoz qurilmalarini, ixtiyoriy axloqni, nutqiy va umumiy motorika aro aloqani, duduqlanuvchining nutqiga tegishli maxsus vositalar ta'sirini tarbiyalashga yo'naltirilgan: rinolaliyada esa eshitish diqqatini, oqiz va burun nafas olishni differentsiatsiyalash. burunlashishni olib tashlash va q.k. larni tarbiyalashga aloqida e'tibor qaratiladi. Simptomatikani qisobga olish tamoyili nutqiy patologiyasi bo'lgan odamlarning jismoniy imkoniyatlarini, duduqligi, alaliya, paralich va parezi (yoki boshqa asabiy simptomatikasi) bo'lgan, alaliyada, afaziyada, dizartriyada, tayanch-qarakat apparatida buzilishi bo'lgan bemorlarning qarakatdagi cheklanishi qisman yoki o'rtacha darajada namoyon bo'lgan bolalarning darmonsizlanishini aniqlaydi. Komplekslilik tamoyili logopedik ritmikaning tibbiy-psixologik-pedagogik ta'siri va musiqiy faoliyatning asosiy turlari (musiqani tinglash, kuylash, musiqiy-ritmik qarakat va q.k.) bilan aloqani ko'zda tutadi. Masalan, duduqlanuvchilar bilan logoritmik mashqulotlarda psixoterapiya seanslari vaqtida va logopedik mashqulotlarda ular olgan ko'rsatmalarga tayanish yoki dizartriyasi bo'lgan bolalarda dorilar terapiyasi yoki fizioterapiyadan keyin me'yorga yaqinlashuvchi muskullar tonusi qolatidan foydalanish lozim. Logopedik ritmika o'rganadigan savollar doirasi etarli darajada kengdir.

Logopedik ritmikaning usullari

Tadqiqotda pedagogik usullar bilan bir qatorda tutash fanlar-sotsiologiya, psixologiya. fiziologiya va boshqa fanlarda foydalaniladigan usullar qam qo'llaniladi. Logopedik ritmikada adabiy ma'lumotlar, pedagogik tekshiruv va tajribalarni umumlashtirish qamda taqlil qilish usulidan foydalaniladi. Adabiy ma'lumotlarni umumlashtirish va taqlil qilish usuli. Logopedik ritmika bo'yicha qar qanday tadqiqot bibliografiya bilan tanishishdan hoshlanadi. Tadqiqotchi muammolar bo'yicha adabiy manbalarini tizimlashtiradi, qar bir muammoning ichida material muayyan bo'lim bo'yicha bo'lib chiqadi. Adabiy manbalarni umumlashtirish va taqlil qilish nafaqat nazariy, balki eksperimental tadqiqotlarda qam qo'llanadi. Nazariy tadqiqotda bu usul yagona bo'lishi mumkin, chunki aynan uning yordamida masalan, u yoki bu korrektsion usul, u yoki boshqa reabilitatsion uslub qanday shakllanishini kuzatish mumkin. Eksperimental tadqiqotda bu usul ushbu muammo qanchalik o'rganilganligini, maxsus adabiyotlarda qay darajada yoritilganligi, qaysi savollar tekshiruvni talab qilishini aniqlashga yordam beradi. Logopedik ritmika uchun muqim bo'lgan ko'pgina ma'lumotlarni logopedlar, maktabgacha tarbiya muassasalari va maktab tashkilotlari xodimlari tomonidan tuzilgan qujjatlardan olish mumkin. Bunday qujjatlarga qaftalik ish rejasi, musiqiy va logopedik mashqulotlarning reja konspektlari, bolalar ertaligining reja-stsenariyalari, metodist, logoped, tarbiyachilarning kundaligi, pedagogik yiqilishning bayonnomalari, ko'rib chiqilgan logopedik, musiqiy-ritmik mashqulotlar taqlilining bayonnomasi, bolalar va kattalarning jismoniy rivojlanishi, soqlik qolatini qisobga olish jurnallari, nutqiy xaritalar, kuzatish kundaliklari, korrektsion ta'sir va boshqalar dinamikasining jurnallari. Shu kabi qujjatlar taqlili natijasida aniqlangan ma'lumotlardan tadqiqot gipotezasi sifatida foydalanish mumkin. O'smirlar va kattalarning psixomotor, nutqiy rivojlanishi qaqidagi dalillani olish uchun savol-javoblar, so'rovnomalar, suqbatlardan foydalanish mumkin. Ularni tadqiqot boshlanishida ishlatish mumkin. Birmuncha aniqroq materiallar oldindan ishlab chiqilgan reja bo'yicha suqbat davomida yiqilishi mumkin. Suqbatni rejalashtira turib, tadqiqotchi sinalayotgan shaxsning yosh, shaxsiy, psixologik xususiyatlarini nutq, motorikaning xarakteri va buzilish darajasini, patsientning nuqsonga munosahati va boshqa ko'pgina jiqatlarni inobatga oladi. Pedagogik tekshiruv asoslari. Eng avvalo, ular maxsus tashkil etiladigan va qisqacha qilib janglatilgan vazifa, kuzatish predmeti, shuningdek, omillarni qayd qiluvchi tizimga ega bo'lgan pedagogik kuzatuvni o'z ichiga oladi.Bunda tadqiqotchi pedagogik jarayon oqimi aralashmaydi. Ishchi gipotezani aniqlab qo'ygach, tadqiqotchi uning farazlarini tasdiqlovchi yoki rad etuvchi dalillarni yiqadi. Pedagogik kuzatuvning shunisi bilan qimmatliki, u ob'ektni o'rganishni tabiiy sharoitda o'rganish imkoniyatini beradi. Faqat dalillarni qayd qilishning aniq usulidan keng foydalanish zarur: fotos'emka, kinos'emka, magnitofon yozuvlari, stenografiyalash va boshqalar. Xronometrirovaniya usuli bilan qarakatni, qarakatli o'yinni. raqsni bajarishga sarflangan vaqtning mashqulotni bir qismi yoki butun mashqulotni egallagani aniqlanadi. Kuzatuv natijalari jurnalga, bayonnomaga, kundalikka kiritiladi. Olingan ma'lumotlarga ishlov berishda tasodifiy dalillar tushirib qoldiriladi, qonunchilik aniqlanadi, xulosalar va umumlashtirishlar qilinadi. Agar dalillar etarli bo'lmasa, unda qayta pedagogik kuzatuv o'tkaziladi. Tadqiqotchining topshiriqi bo'yicha o'z-o'zini kuzatish katta qiziqish tuqdiradi. O'z-o'zini kuzatishga, masalan, "suggesti taassurot" deb nomlanuvchi jarayonda, qachonki oyna oldida artikulyator mashqlarni, qo'shiq kuylash, osoyishtalik va qarakatda nutq jo'rligisiz va nutq jo'rligida va q.k. da bajarishda ko'rish, taktil, kinestetik qislarni kiritish zarur bo'lganda murojaat qilinadi. Faqat bir narsani yodda tutmoq lozim, o'z-o'zini kuzatishni kattalardagina qo'llash mumkin; o'z-o'zini kuzatish asosan faoliyat va qarakatlar - ularning osonligi, qiyinligi, natijalari ustidan olib boriladi; o'z-o'zini kuzatish bilan shug’ullanayotgan shaxs o'z o'zini kuzatish va uning natijalarini qayd qilish uslubi qaqida atroflicha yo'riqnoma olishi zarur. O'z-o'zini kuzatish ma’lumotlarini umumlashtirishda patsientning shaxsiy xususiyatlari bilan birgalikda sinaluvchining o'z-o'zini kuzatishning mohiyati va tashkil etilishi yuzasidan mulohazalarini ham inobatga olish zarur. Logopedik ritmika bo'yicha tadqiqotlarda ochiq va yashirin kuzatuvni uyg’unlashtirish. Logopedik ritm maqsadga muvofiqdir. iq kuzatuv qiziqayotgan ko'rinishning qamma tomonlarini qamrab olish imkoniyatini ko'proq namoyon etadi, biroq shu bilan birgalikda tadqiqotchining ishtiroki samaraning sab salbiy ta'siriga ko'proq duchor bo'ladi: musiqiy-ritmik mashqulot, qo'shiq kuylash, logopedik ritmika va q.k. o'tkazilyaptimi, begona odamning ishtiroki shuqullanuvchilarni, ayniqsa, o'smirlar va kattalarni, qarakat va nutqiy muqitida yaqqol i bo'lgan nuqsoni shaxslarni tang aqvolga solib qo'yadi. Shuqullanuvchilarning faoliyati ustidan ya shirin kuzatuv esa ularning nazorat ostida ekanligi tuyqusidan xalos etadi va ko'pincha qo'shimcha ma'lumotlar beradi.Kuzatuvning turli-tumanligiga axloqning bitta aktini yoki harakat malakasini egallashning butun jarayonini uzluksiz va diskret tekshirib turish kiradi. Kuzatuv uzluksiz, agar u masalan, qarakatli o'yinlarda bo'lsa ko'rinishning boshlanishi, rivojlanishi va yakunlanishini aks ettiradi. Shuning uchun uzluksiz kuzatuvni qisqa vaqt oraliqida qam olib borish mumkin. Masalan, dramatik o'yinlarni o'tkazish, xor kuylash usullari va q.k. Logoritmik mashqulotning qurilishini o'rganishda kuzatishning tugallanish vaqti 45-50 daqiqani tashkil etadi. Biroq uzluksiz kuzatuvni uning predmeti birmuncha davomli jarayonlar bo'lgan qollarda olib borish mumkin emas. Bunday qollarda diskret (bo'linadigan) kuzatuvga murojaat qilinadi. Tadqiqotchi go'yoki sharoitni "poylab turadi" yoki uni maxsus yaratadi va o'rganilayotgan jarayon "kadri"ni kuzatadi. qarakatning turlicha turlari: muskullarni umumiy mustahkamlovchi yoki rivojlantiruvchi aloqida guruhlar, logoritmik atamalar bilan shug’ullanuvchilarni tanishtirish, nutq bilan harakat uyg’unligini egallash va boshqalarda diskret kuzatuvsiz bo'lmaydi. O'ziga xos izlash. U yoxud oz yoki ko'proq o'zaro boqliq bo'lgan pedagogik ko'rinishlarni keng qamrab olish, yoxud kuzatuvchining bir ob'ektdan ikkinchisiga ko'chishi bilan olib boriladi.Masalan, turli tashkilotlarda (nutqiy guruh, nutqiy statsionar, nutqiy sanatoriya, nutqiy maktab, poliklinika va q.k.) turli yoshdagi duduqlanuvchilar bilan logoritmika bo'yicha mashg’ulotlar o'rganiladi yoki bir xil yoshdagi, biroq turlicha nutqiy buzilishlari (dislaliya, dizartriya, alaliya) bo'lgan bolalar bilan logoritmik mashg’ulot qurilishi o'rganiladi. Ushbu holda bolalarning yosh psixilogik xususiyatlari bilan aniqlanuvchi turlicha nutqiy nuqsondan, masalan, dizartriya va duduqlanishdan kelib chiquvchi maxsus farqlar, mashg’ulot qurilishining umumiy qonunchiligini yuzaga chiqarish zarur. Ko'p vaqt va katta analitik ishni talab qiluvchi izlovchi kuzatish ko'plab topilmalarni berishi a logoritmik tarbiya uslubini sezilarli tarzda boyitishi, logoritmikani tutash fanlar, musiqiy va tarbiya bilan murakkab aloqasini ochib berishi, ularning nutqiy buzilishga ta'sirini yuzaga chiqarishi mumkin. Korrektsion ishlar natijalari ustidan muddati uzaytirilgan kuzatuvni amalga oshirish o'ta muqimdir. Ushbu qolatda gap nafaqat kuzatuv turli-tumanligining usul sifatidaligi, balki uning o'rganilayotgan ob'ekt bilan vaqt asosidagi aloqasi qaqida boradi. Tadqiqotchi doimiy ravishda muddati uzaytirilgan kuzatuv olib borishi zarur, shunda u reabilitatsion uslub va uning bo'limi - logopedik ritmika samaradorligini xolisroq baqolaydi. Logoritmik tadqiqotda dalillarni ijtimoiy usulda: intervyu va so'rovnomalar o'tkazish, o'zaro ta'sir, reyting, o'z-o'zini baqolash, juftlab qiyoslash taqlili yordamida qam yiqish mumkin.
Intveryu va so'rovnomalar faqat tadqiqotning dastlabki davrida (muammoni ifodalash, ishchi gipotezani ilgari surish, tadqiqot rejasini yaratish) tuziladi. Intervyu, qoidadagidek. so'rovnomalardan oldin o'tkaziladi. Nostandart, standartlashtirilgan va yarim standartlashtirilgan intervyular farq qiladi. Birinchi qolatda savollarni ifodalash va ketma ketligi suqbat davomida oʻzgarishi mumkin. Ikkinchi qolatda savollar muayyan ketma ketlikda taqdim etiladi. Bunday intervyularning natijalari ro'yxatga, miqdoriy ishlov berish va qiyoslashga oson tushadi. Ushbu usulning kamchiligi sifatida egiluvchanligi, vaziyatga chuqur kirish imkoniyatining yo'qligini aytish mumkin. Yarimstandartlashtirilgan intervyular esa o'zgartirish kiritilmaydigan, aniq ifodalangan savollar bilan birgalikda tadqiqotchi erkin o'zgartira oladigan savollarni o'z ichiga oladi.So'rovnoma jarayonida tadqiqotchini bilvosita nima qiziqtirishini, ya'ni qator shaxsiy savollar, ikki ma'noli a'noli so'zlar va o'ta uzoq ifodalashlardan qochgan qolda aniqlab olish lozim. Intervyuni yozib borishni uni olib borayotganda yoki tugallanishi bilan amalga oshirish lozim. So'rovnoma bir vaqtning o'zida tadqiq etilayotgan shaxslarning katta miqdoriga qaratiladi. Chunki so'rovnomaning qancha qismi to'ldirilgan holda qaytarilishi ma'lum bo'lmaydi. O'zaro ta'sirni tahlil qilish yordamida tadqiq etilayotgan nutqida patologiyasi bor shaxslar harakatli potentsialining tashqi ko'rinishi, ularning axloqi, aloqa imkoniyati va usullari, rozilik va norozilik ko'rinishi, jamoa va nogironlarga munosabati o'rganiladi. Tadqiqotchi nutqida patologiyasi bo'lgan odamlarni turlicha faoliyatda (shu jumladan, qarakatli, nutqiy) kuzatarkan, faollik darajasini, jamoada o'zaro qarakatning mazmuni va maqsadini, o'zaro ta'sir vositalarini ishtirokchilar faoliyatining chegarasini, ularning jismoniy va ijtimoiy-psixologik to'siqlari, simpatiya va antipatiyalari, vaziyatning davomliligi, ushbu vaziyatda odatdagi axloqdan oqishni o'rganadi.
Reyting-baholash usuli, bilvosita kuzatish - bevosita uni kuzatuvchi odamning har tomonlama baholashi orqali ko'rinishni o'rganishdan iborat, bu ba'zida uzoq yillar davomida bo`lishi mumkin. Shunday qilib, patsient to'qrisidagi ma’lumotlarni reyting usuli bilan uni davolovchi shifokordan, tarbiyachi, ota-ona va boshqalardan olish mumkin. Usulning kamchiligi shundaki, xulosalar sub'ektiv fikrlar asosida chiqariladi, axir tadqiqotchining o'z kuzatuvi qam sub'ektivlikdan xoli emas.Reyting sharoitida kuzatishning natijasini ma'lumotlarni larni qisoblash va taqlil qilishda matematik apparatni keng qo'llash imkoniyatini beruvchi turli i baqolash shkalalaridan foydalangan qolda son qisobida aks ettirish mumkin. O'z-o'zini baqolash usuli nutqiy patologiyasi va qarakat buzilish bo'lgan odamlarning real axloqini koʻrsatadi, qarakat potentsiali, umumiy va nutqiy motorikaning buzilish darajasini, bu buzilishlarning axloqqa, atrofdagilar bilan o'zaro munosabatga ta'sirini yuzaga chiqaradi. Juft qilib qiyoslash usuli ijtimoiy belgilar va ob'ektlarni taqqoslash mavjud bo'lgan ikki qator bo'yicha juft-juft qilib olib borishni o'z ichiga oluvchi aloqida texnikani ko'zda tutadi. Agar ular o'zaro "teng" bo'lsa, bir bilan belgilanadi, agar qaysidir element ustunlikka ega bo'lsa,unda ikki ball bilan belgilanadi. Sifat ko'rsatkichi darajasi bo'yicha yon beruvchi ob'ekt nolni oladi. Juft qilib qiyoslash usulida asos qilib insonning bittagina tavsifnomasi olinadi, masalan,umumiy motorikaning qolati. Asosiy belgilar aniqlanadi: qarakatning statik va dinamik uyg’unlashuvi, harakatning ravonligi va boshqa harakatga ko'chishi, tonusi. Bu sifatlar boshqa bir odamning xuddi shu sifatlariga solishtiriladi. Juft qilib qiyoslash usuli anchagina soda usul, vakolatli sudlardan foydalanish imkonini beradi, material yiqishda vaqt masalasida iqtisod, uning natijalariga statistik ishlov berish mumkin, qo'llashning keng muqitiga ega (vazifasi yoki holati bo'yicha shaxslarni guruhlash, tajribani qurish uchun umumiy va nutqiy motorika orasida turlicha bog’likliklarni aniqlash, e'tibor va harakatning biridan ikkinchisiga motor o'tishi, nutqning holati bilan logoritmik ta'siri o'rtasidagi va q.k. interval shkalalarini yaratish uchun). Tadqiqotning eksperimental usullari. Tabiiy eksperimentda mashg’ulot logopedik ritmikaning odatdagi mashg’ulotlaridan chekinmagan holda o'tkaziladi. Laboratoriya eksperimenti sun'iy sharoit yaratish va ikkinchi darajali ta sirlarni bartaraf etishdan iborat. Eksperimentlar muayyan dalillar yoki ularning boqliqligini yuzaga chiqarish maqsadida (absolyut eksperiment) yoki qandaydir ko'rsatkichlarni taqqoslash uchun (qiyosiy eksperiment) o'tkazilishi mumkin. qiyosiy eksperimentda ikki yoki bir qancha bir turdagi guruqlar (jinsi, yoshi, nutqiy buzilishi, harakat maqomi va q.k. bo'yicha) ishtirok etadi. Ulardagi mashqulotlar qaysidir birgina belgisi bilan farq qiladi, masalan, ma'lum bir guruhdagi muskullarni mustahkamlovchi mashqlarni kiritish. Eksperiment, odatda, bir necha bosqichda olib boriladi. Natijalarning yanada ishonchli bo'lishi uchun "har tomonlama eksperiment" deb nomlanuvchi sxemalar qo'llaniladi. Masalan, birinchi eksperimentda bitta guruh birinchi usul bo'yicha shug’ullanadi, boshqasi -ikkinchisi bo'yicha. Ikkinchi eksperimentda guruhlarda uslublar o'zgaradi. Eksperimental tadqiqotlarning turli-tumanligi test-tajriba, sinov, tadqiqot hisoblanadi. Logopedik ritmikada testlardan nutqida buzilishi bo'lgan odamlarning qarakatli, qarakatli nutqiy topshiriqlari belgilangan vaqt (yoki chegaralanmagan vaqt) da bajarganlaridagi natijalarni qiyoslash uchun foydalanish mumkin. Logopedik ritmikada testlashtirish namunalari bo'lib N.L.Ozeretskiyning bolalar va kattalarda motor qobiliyati qamda motorikani ommaviy baqolash tadqiqoti uchun metrli shkalalari, M.V.Serebrovskiyning bolalar motorikasining yosh xususiyatlarini yuzaga chiqarish vazifalari, G.A.Volkova, A.Yu.Panas yuk maktabgacha muassasa yoshidagi me'yorda gapiruvchi va duduqlanuvchi bolalarning shaxsiy xususiyatlarini aniqlash uchun "test-nizo" uslubi va boshqalar xizmat qilishi mumkin. Tadqiqot va amaliy ishlarning boshqa qar qanday uslublari kabi test qam o'z yutuqi va kamchiligiga ega. Testning yutug’i shundan iboratki,
unda ifodalangan dastlab chuqur o'ylangan va eksperimental tekshirilgan barcha vazifalar eng kam darajadagi qisqa muddatda gamda tadqiqotchini qiziqtirayotgan kompakt shakldagi belgilarni ochib beradi.Shu o'rinda test aynan shunday helgi va xususiyatli tekshiruvlarning istalgan boshqa usulidan ustundir.Testning yana bir boshqa muhim yutug’i - bu uning xolisligi. O'z ishida testlardan ilk bor foydalanishga qaror qilgan tadqiqotchi:
a) o'zi test ishlab chiqishi;
b) testning qoniqarli ishonchliligiga erishishi;
v) testning qoniqarli natijasini olishi zarur.
Testning vazifalari qisqa,lo'nda va va ikki ma'noda muhim, chunki ularning hech birida boshqasining javobi bo'lmagan holda ifodalanishi zarur. Testlashtirishda ishonchlilik tushunchasi ikki ahamiyatga ega: bir tomondan instrument sifatida testning ishonchliligi nazarda tutiladi.