Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika

SIFATIDA 
l.l. 
Ma`naviyat. 
ma`naviy 
barkamollik 
inson 
tarbiyasining 
maqsad va vazifalari. 
Ma`naviyat avlod-ajdodlarimiz, ota-bobolarimizdan bizlarga qolgan eng 
katta, bebaho boylik, bitmas-tuganmas xazinalar konidir. Xalqimizning 
ma`naviy 
poydevori 
juda 
qadimiy 
va 
mustahkamdir. 
Bugungi kunda ma`naviyat masalasi ijtimoiy hayotimizning asosiy 
masalalaridan biriga aylanib qoldi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq bu 
masalaga katta va uzluksiz e`tibor berib kelinmoqda. 
Erksevar xalqimiz mustaqillik tufayli o’z eri, o’z tili, o’z diniga ega bo’ldi; 
milliy g`ururi, izzat obro’si tiklanib, endilikda qadriyatlarimiz, ma`naviy 
merosimizdan baxramand bo’lmokdamiz. Mustaqillik va ma`naviyat bir–biriga 
g`oyat bog`liq tushunchalardir. Ma`naviyati buyuk xalqni qul qilish, abadiy 
istibdod zulmi ostida saqlash mumkin emas. Bunday ma`naviyatning kamol 
topishi, qalblarga singishi uchun Mustaqillikni mustahkamlash ham lozim bo’ladi. 
Qudratli kelajagi buyuk davlat, buyuk ijtimoiy–iqtisodiy islohotlar qudratli 
ma`naviyat zamirida vujudga keladi. Har bir alohida shaxsning va butun millatning 
ma`naviy kamoloti orqali demokratik huquqiy davlat barpo etiladi. Davlatimiz 
rahbari shu bois ham ma`naviyat va ma`rifatga doimo katta e`tibor berib kelmoqda.
SHu oqilona siyosat tufayli xalqimiz o’zligani tanib, o’z shajarasini idrok etmoqda, 
tarix oldidagi vazifasini anglab olmoqda 
Inson ma`naviyatini yuksaltirmasdan turib, xalqimiz hayoti va turmushi 
yuksalishida, hamda mamlakatimiz taraqqiyotida muvaffaqiyatlarga erishish qiyin. 
Islohatlarning birinchi bosqichida milliy ma`naviyatni yuksaltirish yo’lida 
ko’zlangan maqsad to’la amalga oshirildi va ikkinchi bosqichda amalga oshirilishi 
lozim bo’lgan vazifalarga zamin hozirlandi. Ma`naviy, mafkuraviy parokandalik 
davriga barham berildi. Ijtimoiy hodisalar bilan birga milliy ma`naviyatimiz 
yuksala bordi.Xalqning ma`naviyati va madaniyati, unish xaqiqiy tarixi va o’ziga 
xosligi qayta tiklanayotganligi jamiyatimizni yangilanish va taraqqiy ettirish 
yo’lidan muvaffaqiyatli olg`a siljishida hal qiluvchi, ta`bir joiz bo’lsa, belgilovchi 
ahamiyatga egadir. Haqiqatan faqat ma`naviy erkin va ozod xalq teran va komil 
tafakkur tufayli har sohada katta yutuqlarga erishishi mumkin. Boshqacha 
aytganda, faqat ma`naviy sog`lom, kuchli jamiyatgina islohatlarga tayyor bo’lishi 
mumkin. 

---

- 6 - 
Ma`naviy tarbiya sohasida ko’zbo’yamachilikka yo’l qo’yish nihoyatda 
xatarli. Ma`naviyat jamiyat hayotining shunday bir nozik, ahamiyatli sohasiki, bu 
borada xo’jako’rsinga ish qilish iqtisodiy va siyosiy sohalarda kugilmagan turli 
inqirozlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa, bu sohada o’zi bo’larchilik va 
lo’ttibozlikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Kishilarda, xususan yoshlarda yangi 
ma`naviyatning shakllanishi ancha murakkab va mashaqqatli jarayon xisoblanadi. 
Buni amalga oshirish uchun keng ko’lamli madaniy, tarixiy, ma`rifiy, tarbiyaviy 
ishlarii amalga oshirish kerak bo’ladi. Eski tuzum sharoitida tarkib topgan 
ma`naviy inqirozga barham berish, yangicha tafakkurga ega bo’lgan insonni 
shakllantirish murakkab, muayyan davrni talab qiluvchi, asta–sekin amalga 
oshadigan jarayon bo’lganligi sababli tarixning burilish davrlarida jamiyat 
hayotida ma`na–viy bo’shliq holatlari ham yuzaga kelishi tabiiydir.
Bu bo’shliq jamiyat uchun iqtisodiy, siyosiy inqirozga nisbatan ancha 
xatarliroq 
kechadi. 
Bunga 
keyingi 
vaqglarda 
yuz 
bergan 
mudhish 
voqealar yaqqol misol bo’la oladi. SHu sababli tarixiy burilish davrlarida ob`ektiv 
tarzda yuzaga keladigan bunday holatlarni chuqur anglab, ularga to’g`ri 
munosabatda bo’lish lozim. Mamlakatimiz rahbariyati buni to’g`ri anglab, bunday 
holatlarning qalqib yuzaga chiqishining oldini faqat odamlarimiz, avvalambor 
yoshlarimizning iymon–e`tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni 
o’z mistaqil fikriga ega bo’lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash orqaligina olish 
mumkinligini, mustaqillik tafakkuri, ma`naviyatini shakllantirish, maqsad, vazifa, 
vositalari yo’llarini izlab topish, hayotga joriy etish orqali hal etish mumkinligini 
ta`kidlab kelmoqda. Zotan, yosh mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun 
ma`naviyati 
yuksak, 
barkamol 
insonlar 
zarur.
Sharqona odob–axloq va umumbashariy g`oyalarni ongiga singdirib olgan 
kishi yuksak ma`naviyatli, ya`ni ma`naviy barkamol, komil inson hisoblanadi. 
Ma`naviy barkamollik insonning dunyoqarashi, e`tiqodi, ruhiyati, xulq–atvor 
normalari, axloq–odobi bilan bevosita aloqadorligi bilan ajralib turadi. Ma`naviy 
barkamol kishilar xalq taqdiri va farovonligi, vatan taqdiri va uning ravnaqini 
o’ylaydilar. 
Ular 
muteliqda, 
qaramlikda 
yashashni 
istamaydilar. 
Sog`lom deganda, biz faqatgina jisman baquvvat farzandlarimizni emas, balki 
ma`naviy boy avlodni, aqliy rivojlangan, axloqiy pok, ma`rifatli farzandlarni, 
avlodni tushunmog`imiz kerak. Bunday kishilar o’zlarida xalqimizning eng ardoqli 
fazilatlari – iymon va insof, mehr–oqibat, shafqat va rahmdillik, uyat va andisha, 
or– nomus, o’zaro hurmat, yuksak Vatanparvarlik, eliga va xalqiga sadoqat kabi 
qadriyatlarni 
va 
g`oyalarni 
mujassamlashtirgan 
bo’lishlari 
lozim. 
Erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol inson haqida gap ketganda 
quyidagi to’rt jihatga e`tiborni qaratish kerak, ya`ni har bir fuqaro: 

---

- 7 - 
– o’z haq–huququni taniydigan bo’lsin, buning uchun kurashsin; 
– o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo’lsin, imkoniyatlarini ishga 
solib, samarasini ko’rsin; 
– atrofda sodir bo’layotgan voqea–hodisalarga mustaqil munosabat bildira 
olsin; 
– shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg`un holda ko’rib, 
faoliyat yuritsin.
Bular barkamol inson fazilatlari haqidagi aniq va to’liq ta`rifdir. Ma`naviy 
barkamol inson shon–shuhrat, mansab, moddiy boylik ketidan quvmaydi, moddiy 
qiyinchiliklarga duch kelganda qaddi bukilmaydi, ba`zan uyushtirilgan tuhmatu– 
fitnalar uning ruxini tushira olmaydi. Demak, har qanday shum taqdir va qismat 
pokiza, mard, ma`naviy barkamol inson ma`naviyatini buza olmaydi, balki 
mustahkamlaydi, chiniqgiradi. Yuksak darajadagi ma`naviyatga ega inson – 
fidoyilik, jasorat, mardlik, o’z xalqini sevish, Vatanni qadrlash, ajdodlaridan 
faxrlanish kabi olijanob fazilatlari bilan ajralib turadi. Insonning insonligi, birinchi 
navbatda uning ma`naviy–axloqiy jihatdan barkamolligi, pokligi bilan belgilanadi. 
Ma`naviy–axloqiy 
barkamollikning 
asosiy 
qirralariga 
yuqorida 
aytilganlardan kelib chiqib, quyidagilarni kiritish mumkin: ota–onasi, farzandlari, 
qarindoshlari, xullas butun oila a`zolari, qo’ni–qo’shnilari, mahalla–ko’yi, 
qishloqdoshlari va butun mamlakat xalq farovonligi haqida qayg`urish; tevarak–
atrofdagi insonlar unga kerak bo’lganligi singari, o’zi ham ularga kerakli bo’lishga 
intilishi; odob–axloqi, fe`l– atvorini yoqimli qilishni insoniy burch deb hisoblash; 
ota–bobolardan, ajdodlardan yodgor bo’lib qolgan madaniy merosni qadrlash; 
milliy qadriyatlarni e`zozlash va ularga sodiq bo’lib qolish; vatanparvarlik, 
xalqparvarlik, insonparvarlik tuyg`ularining barqaror bo’lishi; o’zaro muomala–
munosabatda o’rnak bo’lishga moyillik, birovning og`irini engil qilishni odat 
qilish; umumxalq ma`qullagan va hukumat tomonidan qonuniy qabul qilingan
Konstitutsiyani hurmat qilish va unga sadoqat namunalarini amalda ko’rsatish;
Vatanni himoya qilish, boshqacha aytganda, harbiy–vatanparvarlik tuyg`ulari bilan 
yashash; diyonat va adolat, mexr– shafqat va ezgulikni himoya qilish; va`daga 
vafoli 
bo’lish 
va 
boshqalar 
kiradi. 
Ma`naviy barkamol inson fazilatlarining asosiy qirralari izohi kelgusi 
ma`ruzalarimizda bayon qilinishini nazarda tutib, ushbu ma`ruza doirasida ular 
haqida 
to’xtashni 
lozim 
topmadik. 
Ma`naviy–ma`rifiy barkamollikning qirralari va mezonlari qatoriga 
mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor ham kiradi. Mustaqillik tafakkurini har bir 
kishida, ayniqsa Siz kabi talabalarda shakllantirish nihoyatda zarur. Toki, 
mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor, g`urur bo’lmas ekan, fidokorlik, 

---

- 8 - 
vatanparvarlik, 
millatparvarlik 
kabi 
xissiyotlar 
jo’sh 
urmaydi. 
Ma`naviy–ma`rifiy barkamollikning qirralaridan biri milliy iftixordir. Milliy 
g`urur bu milliy iftixordir. Milliy g`urur o’z xalqining bir necha ming yillar 
davomida yaratib kelgan barcha moddiy va ma`naviy boyliklari, tarixiy merosi, 
urf– odaglari, an`analari, odob–axloqi, turmush tarzi, yuksak ma`naviyati, barcha 
tarixiy yutuqlari va saboklariga cheksiz hurmat va e`zoz bilan munosabatda 
bo’lish, 
avaylab–asrashdir. 
O’z xalqining tarixini, milliy qadriyatlarini, tilini, istiqbol manfaatlarini 
bilmagan, qadrlamagan, milliy mansubligini unutgan, o’z millatining istiqboli 
uchun qayg`urmaydigan, qurashmaydigan kishilarda milliy g`urur ham, millat 
bilan faxrlanish ham, millatparvarlik ham bo’lmaydi. Bunday kishilarni ma`naviy 
barkamol 
inson 
deya 
olmaymiz. 
SHunday qilib, yuqorida ma`naviy barkamol inson, uning mohiyati va asosiy 
qirralarining ba`zi jihatlari ustidagina fikr yuritdik. Uning qolgan ba`zi qirralari 
navbatdagi 
savol 
va 
ma`ruzalar 
bayonida 
yoritib 
boriladi. 
Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga etkazish haqida musulmon 
SHarqi axloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, qo’llanma vazifasini 
o’tagan ko’p pandnomalar, xalq kitoblari mavjud bo’lgan. SHulardan ba`zilarini 
sanab o’tamiz. CHunonchi, Kaykovusning «Qobusnoma», Sa`diyning «Guliston», 
«Bo’ston», Amir Temurning «Temur tuzuklari», Abdurahmon Jomiyning 
«Bahoriston», Alisher Navoiyning «Mahbubul–qulub», Xusayn Voiz Koshifiyning 
«Axloqi muhsiniy» va boshqalarni ko’rsatishimiz mumkin. Bu asarlarning 
ko’pchiligida odil shoh va adolat, halollik, soflik, poklik, to’g`rilik, rostgo’ylik, 
insonparvarlik, ma`rifatli bo’lish kabi insonning sharqona fazilatlari berilgan. 

---

- 9 -