Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika

II BOB A.TEMUR TUZUKLARIDAGI O`GITLARDAN MA`NAVIY 
AXLOQIY 
TARBIYA 
JARAYONIDA 
FOYDALANISH 
. 
2.l. 
AMIR 
TEMURNING 
PANT-NASIXATLARIDAGI 
MA`NAVIYAXLOQIY 
TARBIYANING 
MAZMUNI. 
Amir Temurning otasi Tarag`ay o’ziga to’q, badavlat kishi edi. 
Temurning onasi Tegina Begim Buxorolik taniqli olim Ubaydulloxning g`izi 
bo’lgan. Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi 
natijasida nafaqat Temur tarixi, balki butun O’rta Osiyoning XIV-XV 
asrlaridagi tarixi, madaniyati, maorifi masalalari deyarli o’rganilmay qoldi. 
«Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo’yoq bilan o’chirilib, 
unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy 
g`urur tuyg`usini uyg`otish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin 
O’zbek xalki o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida 
qalb to’rida saqladi». 
Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga Ko’rag`on, 
Soxibg`iron, Qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar g`o’shib, uni ezozlab, 
ulug`lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini 
bildiradi, «Soxibg`iron», «YUlduz burjlarining baxtli kelishi (g`iron)da tug`ilgan 
farzand» demakdir. kutbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo, 
«Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g`alaba qozonuvchi degan lug`aviy 
manolarni bildiradi). 
Temur bilim olishni yetti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik 
yillari xakqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy 
boshladim va madrasadagi barcha o’quvchilardan ustun bo’lib oldim. l3 
yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vaktimni o’z tenglarim xamda 
o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana «Yetti yoshimdan yetmish 
yoshimgacha va umr bo’yi men kambag`allarga exson qilar edim. Bir marta 
kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo’qsillarga xadiya 
qilardim. Men g`udratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning 
xammasini katta mansablarga ko’tardim. Xar kuni qo’y so’yib va xar bir quy
tanasini ettiga bo’lib kambag`allarga ulashdim. Payg`ambar avlodlariga, 
olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan 
munosabatda bo’ldim, ularga nafag`a tayinladim, bu mamlakatning badavlat 
kishilari og`a-inimdek, yetim-yesir va kambag`allar esa bolalarimdek bo’lib 
qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaxarda masjidlar, madrasalar 
qurishni daryolar ustiga ko’priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy 
masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, 
fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin 

---

- 24 - 
qildim». Bundan ko’rinadiki, Amir Temur odob-axloq, iymon etiqod, talim tarbiya 
saxasida 
mukammal 
bilimga 
ega 
bo’lgan 
buyuk 
siymolardandir. 
Soxibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining 
kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan 
aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o’gitlar xalqlarning bir maqsad sari 
birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan durdona 
pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibqironning davlatni boshg`arish va uni 
idora qilish, g`olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik 
o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida do’stlik, mexrshavqat, 
odamiylik 
va 
axloq 
-odobni 
tarbiyalash 
kabi 
muammolarni 
xal 
qilishga 
bag`ishlangandir. 
Amir Temur zamonasida o’gil bolalar uchun diniy bilim beradigan 
maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar, 
domlaimomlar 
tomonidan 
ochilgan. 
Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan «Xaftiyak» kitobi 
o’qitilgan. «Xaftiyak»da ko’proq diniy marasimlarda o’qiladigan so’zlar 
berilgan. Uni o’rganishga 2-3 yil vaqt ketgan. «Xaftiyak»dan so’ng «CHor 
kitob», So’fiy Ollayorning xikmatlari o’qitilgan. Maktab muayyan uquv 
dasturiga ega bo’lmagan. O’quvchilar yakka tartibda o’qitilgan. Maktabga 
qabul 
qilishning 
aniq 
vaqti 
xam 
bo’lmagan. 
Temur va temuriylar davrida Movaraunnaxrda ibtidoiy diniy maktablardan 
tashqari, shaxzodalar, xonzodalar, bekzodalar va yirik amaldorlarning 26 
bolalari uchun saroylar va xonadonlarda aloxida savod maktablari xam tashkil 
etilgan. Bunday maktablar podsho xonadoni uchun maxsus qissaxon deyilar 
edi. 
SHaxzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutalla 
qilishgan. 
U kutubxonalarda barcha fanlarga oid kitoblar bo’lgan. 
Amir Temur davrida madrasalar oliy o’quv yurti vazifasini o’tagan. 
Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar o’chog`i bo’lgan. Ko’plab 
madrasalar qurilgan. 
Tarixchi SHarofiddin Ali YAzdiyning «Zafarnoma» asarida yozilishicha 
Amir Temurning o’ziga xos xususiyatlaridan biri davlat va mamlakat 
fukarosining g`amxo’ri bo’lganligidir. Uning qoidasi «Rosti-durusti» edi. 
Amir Temur o’qit nasixatlarida axloqqa oid gaplar juda ko’pdir. 
l. Adolat va adolatsizlik xaqida: «Xar mamlakatda adolat eshigini 
ochdim, zulmu-sitam yo’lini to’sdim. qaysi mamlakatni zabt etgan yoki 
qo’shib olgan bo’lsam, o’sha erni obro’-etiborini, kishilarini aziz tutdim, 
sayidlari, ulomalari, fuqaro va mashoyixiga tazim bajo keltirdim va 

---

- 25 - 
xurmatladim, ularga vazifalar berib, maoshlarini belgiladim. O’sha 
viloyatlarning ulug`lari og`a-inilarimdek, ayollari va bolalarini bo’lsa o’z 
farzandlarimdek ko’rdim», -deydi. 
SHuningdek 
u 
ish 
va 
so’z 
birligini 
xush 
ko’rar 
edi. 
Amir Temur do’stga sodiq edi. U Imom Baroka vafot etganda yig`lab ko’z 
yoshi to’kkan. «SHiddatli kishilarni do’st tut, chunki tangri taolo jasur kishilarni 
ardog`laydi», deb yana do’st-dushmandan kimki menga iltijo qilib kelgudak 
bo’lsa, do’stlarga shunday munosabatda bo’ldimki do’stligi yanada ortdi, 
dushmanlarga shunday muomilada bo’ldimki ularning dushmanligi do’stlikka 
aylandi. 
Amir 
Temurning o’zi To’xtamishxon uning panoxiga sig`inib 
kelganda unga yaxshilik va muruvvat ko’rsatgan. Amir Temur «Xech kimga 
qazab bilan qattiq muomala qilmadim», deb yozadi o’z «Tuzuklari»da. U 27 
shirin aytib g`animni imonga kiritgan. «Bir kalima shirin so’z qilichni qiniga 
kiritgar», deb ta`kidlardi Soxibqiron. 
SHunday qilib XIV asrning ikkinchi yarmida XVII asrgacha bo’lgan davr 
Movorounnaxrda 
iqtisodiy, 
ijtimoiy, 
madaniy 
yuksalish 
davri 
bo’ldi. 
Markazlashgan davlatning asoschisi Amir Temur o’z imperiyasini tuzib, uning 
iqtisodiy va madaniy qudratini yuksaklikka ko’tardi. Uni Ovro’pa 
«Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo’yoq bilan o’chirilib, 
unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy 
g`urur tuyg`usini yo’qotish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin 
O’zbek xalqi o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida 
qalb to’rida saqladi». 
Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga Ko’rag`on, 
Soxibqiron, qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar qo’shib, uni ezozlab, 
ulug`lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini 
bildiradi, «Soxibqiron», «Yulduz burjlarining baxtli kelishi (g`iron)da tug`ilgan 
farzand» demakdir. qutbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo, 
«Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g`alaba qozonuvchi degan lug`oviy 
manolarni bildiradi). 
Temur bilim olishni etti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik 
yillari xaqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy 
boshladim va madrasadagi barcha o’quvchilardan ustun bo’lib oldim. l3 
yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vaqtimni o’z tenglarim xamda 
o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana Yetti yoshimdan etmish 
yoshimgacha va umr bo’yi men kambag`allarga exson qilar edim. Bir marta 

---

- 26 - 
kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo’qsillarga xadiya 
qilardim. Men qudratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning 
xammasini katta mansablarga ko’tardim. Xar kuni qo’y so’yib va xar bir quy 
tanasini ettiga bo’lib kambag`allarga ulashdim. Payg`ambar avlodlariga, 
olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan 
munosabatda bo’ldim, ularga nafaqa tayinladim, bu mamlakatning badavlat
kishilari og`a-inimdek, yetim-yesir va kambag`allar esa bolalarimdek bo’lib 
qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaharda masjidlar, madrasalar 
qurishni daryolar ustiga ko’priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy 
masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, 
fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin 
qildim». Bundan ko’rinadiki, Amir Temur odo-axloq, iymon etiqod, talimtarbiya 
saxasida 
mukammal 
bilimga 
ega 
bo’lgan 
buyuk 
siymolardandir. 
U o’zi yozgan va Temur xaqida yozilgan «Tuzuki Temuriy» (Temur 
tuzuklari), «Malfizoti Temuriy» («Temuriyning aytganlari») va «Voqioti 
Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») kabi asarlarda talim-tarbiya 
xaqida fikr yuritadi. 
SHunday qilib, soxibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand 
nasixatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga 
qurilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o’ gitlar xalqlarning bir 
maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan 
durdona - pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibqironning davlatni 
boshqarish va uni idora qilish, g`olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda 
osoyishtalik o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida 
do’stlik, mexr-shavqat, odamiylik va axloq-odobni tarbiyalash kabi 
muammolarni xal qilishga bag`ishlangandir. 
Amir Temur zamonasida o’g`il bolalar uchun diniy bilim beradigan 
maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar, 
domlaimomlar tomonidan ochilgan. 
Amir Temur va uning davri tarixiga oid asosiy manbalar sharhidan so‘ng 
ilmiy adabiyotga murojaat etmoq kerak. Bu mavzudagi ilmiy adabiyot yil sayin 
ko‘payib, jahon tarix adabiyotining muhim bir tarmog‘ini hosil qildi. 
SHunday bo‘lishi tabiiy edi, chunki Amir Temur hayotlik davrida nechog‘liq 
mashxur bo‘lgan bo‘lsa, vafotidan keyin SHarqda ham, G‘arbda ham yanada 
shuxrat qozondi. Uning buyuk, betakror va yorqin shaxsi, qudratli irodasi va keng 
qamrovli, tobora ilgarilab boruvchi harakatlari o‘z dovrug‘i ta’sirini tobora 

---

- 27 - 
kuchaytirib, bir qator mamlakatlar va davlatlardagi million-million xalq 
ommasining ongi va shuuriga o‘rnashib qoldi. 
Amir Temurning davlat arbobi, tashkilotchi va bunyodkor, siyosatchi va 
diplomat sifatidagi ko‘p qirrali tarjimai holini uning ichki va tashqi siyosati 
doirasiga kirgan xalqlar taqdiri bilan chambarchas bog‘liq holda o‘rganishga 
dunyo olimlarining qiziqishi ortib borayotganligi boisi ham mana shunda. 
Jumladan, mashhur ingliz tarixchisi, qudratli Rim saltanatining tanazzulga 
uchrab, barbod bo‘lishiga bag‘ishlangan salmoqli asar muallifi Edvard Gibbon 
(l737 — l794) G‘arbiy Evropa va SHarqning o‘rta asr tarixini tasvirlaganda Amir 
Temur shaxsiga ham e’tibor berdi. «...Amir Temur dunyoni zabt etib, unga 
hukmron bo‘lish maqsadini ko‘zlagan edi... 
Avlodlar xotirasida hurmat qozonish uning olijanob qalbining ikkinchi istagi 
edi... Uning vasiyatlari (chamasi, «Temur tuzuklari» nazarda tutilayotgan bo‘lsa 
kerak) Evropaga notanishligicha qoldi». Gibbon «Temurning oddiy bekdan Osiyo 
hukmdorigacha 
ko‘tarilishi»ga 
lol 
qolgan 
edi. 
Heydelberg tarixchilar maktabining namoyandasi bo‘lmish, Fridrix 
SHlosserning (l776—l86l) salmoqli «YAlpi tarix»ida ham Amir Temur nomi 
uchraydi. SHlosserning xalqchillik va ma’naviy ma’rifatparvarlik ruhidagi asari 
dunyodagi ko‘pgina ilg‘or jamoat arboblarining e’tiborini o‘ziga tortdi. 
SHlosserning so‘zlariga qaraganda, Amir Temur — «omadli jangchi, 
dunyoning yangi hukmdori, taktik va strategik bilimlarni uyg‘unlashtirgan zot». 
Ayni vaqtda SHlosser Amir Temur qiyofasini tasvirlashdagi dabdabozlikni rad 
etdi va saroy solnomachilari xushomadgo‘yligini kayd qildi. SHu bilan birga 
SHlosser Amir Temurning safarlardan Buxoro va Samarqandga kaytib kelganida 
«o‘zining yangi davlatiga tuzuk va qonunlar hadya etganini» ta’kidladil. 
Mashhur «Umumiy tarix» muallifi Georg Veber ta’kidlashicha, «buyuk 
sarkarda, hukmdor va qonunshunos iste’dodiga ega bo‘lgan Amir Temur turli 
bilimlarga 
qiziqqan, 
olimlar 
va 
san’atkorlarga 
homiylik 
qilgan». 
SHu nuqtai nazardan Veber: Amir Temur «inson sifatida ham, hukmdor 
sifatida ham Boyazid (Usmoniylar saltanatining sultoni)dan yuqori turar edi», 
degan xulosaga keldi. Boyazid faqat tillolar haqida o‘ylab va davlatni idora qilish 
ishini mensimay, uni och- ko‘z, maishatparast va shuhratparast qozilar qo‘liga 
berib qo‘ygan edi, deya xulosa chiqardi. 
Xoja Tojiddin as-Salmoniy Amir Temurning so‘nggi kunlari va SHohruh 
tarixini yozishni mo‘ljallagan edi. Lekin muddaosiga etolmadi. Faqat 5-6 yillik 
tarixini yozib ulgurdi, xolos. Xullas, «Tarixnoma»da l404 yilning kuzida 
Konigilda bo‘lgan tantana va to‘yu tomoshalar, Amir Temurning Xitoyga 

---

- 28 - 
yurishining boshlanishi, uning vafoti, Xalil Sultonning markaziy hokimiyatni tortib 
olishi (l405 yil mart oyining o‘rtalarida) va l409 yil mart oyi oxirlarida uning 
Xudoydod boshliq bir guruh amirlar tarafidan asir olinishi tarixidan so‘z yuritiladi. 
«Tarixnoma»ning uchta nusxasi bizning davrimizgacha etib kelgan. Ulardan 
biri qusurli va Angliyaning Britaniya muzeyida, qolgan ikkitasi Turkiyada 
Sulaymon Fotih va Lola Ismoil afandi kutubxonasida saqlanmoqda. So‘nggi nusxa 
to‘laroq bo‘lib, foydalanishga qulay. Asarni nemis tiliga Gans Robert Remer va rus 
tiliga 3.M. Buniyotov tarjima qilgan
l
. 
Amir Temur tarixi eronlik tarixchi olim Mo‘‘iniddin Natanziyning 
sharqshunoslar orasida «Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy» («Mo‘‘iniyning saylanma 
tarixi») nomi bilan mashhur bo‘lgan asarida ham qisqa tarzda bayon etilgan. Asar 
l4l3 
yili 
SHerozda 
Temuriy 
Iskandar 
Mirzo 
saroyida 
yozilgan. 
«Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy»ning ikkita tahriri mavjud: biri yuqorida 
nomi zikr etilgan Iskandar Mirzoga bag‘ishlangan, ikkinchisi SHohruhga takdim 
etilgan nusxa, Iskandar Mirzo SHohruh tomonidan tor-mor qilinganidan keyin 
(l4l4 yil 20 iyul) tahrirdan chiqarilgan. Unda Iskandar Mirzo haqidagi hikoyatlar 
birmuncha qisqartirilgan, uning sha’niga aytilgan hamdu sanolar olib tashlangan. 
Asarda eng qadimgi davrlardan to Amir Temur vafotigacha (l405 yil l8 
fevral) bir qator o‘lkalarda yuz bergan muhim tarixiy voqealar qisqacha bayon 
qilingan. Ko‘p hollarda muallif har bir sulola tarixiga alohida bob bag‘ishlagan. 
Asarning so‘nggi qismlari Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga 
ega. Asarda Amir Temur yashagan va hukmronlik qilgan davrda yuz bergan tarixiy 
voqealar birmuncha mufassal bayon qilingan. Ushbu davr tarixini muallif asosan 
o‘zi 
to‘plagan 
materiallar 
asosida 
yozgan. 
«Muntaxab ut-tavorix»ning manba sifatidagi qimmatli jihatlaridan yana biri 
shuki, Amir Temurning harbiy dahosi va lashkarining jangovarligi haqida boshqa 
manbalarda uchramaydigan ba’zi muhim ma’lumotlar bayon qilingan. Natanziy 
keltirgan turkiy tildagi o‘sha davrga oid bir qancha harbiy atamalar hatto 
Nizomiddin SHomiy va SHarafuddin Ali YAzdiy «Zafarnoma»larida ham 
uchramaydi. Bu hol Natanziy asarining originalligi, muharrir o‘z davriga oid 
harbiy 
atamalarni 
sinchiklab 
o‘rganganini 
tasdiqlaydi. 

---

- 29 -