Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika
II BOB A.TEMUR TUZUKLARIDAGI O`GITLARDAN MA`NAVIY
Yüklə 0,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II BOB A.TEMUR TUZUKLARIDAGI O`GITLARDAN MA`NAVIY
AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISH . 2.l. AMIR TEMURNING PANT-NASIXATLARIDAGI MA`NAVIYAXLOQIY TARBIYANING MAZMUNI. Amir Temurning otasi Tarag`ay o’ziga to’q, badavlat kishi edi. Temurning onasi Tegina Begim Buxorolik taniqli olim Ubaydulloxning g`izi bo’lgan. Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi natijasida nafaqat Temur tarixi, balki butun O’rta Osiyoning XIV-XV asrlaridagi tarixi, madaniyati, maorifi masalalari deyarli o’rganilmay qoldi. «Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo’yoq bilan o’chirilib, unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g`urur tuyg`usini uyg`otish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin O’zbek xalki o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida qalb to’rida saqladi». Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga Ko’rag`on, Soxibg`iron, Qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar g`o’shib, uni ezozlab, ulug`lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini bildiradi, «Soxibg`iron», «YUlduz burjlarining baxtli kelishi (g`iron)da tug`ilgan farzand» demakdir. kutbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo, «Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g`alaba qozonuvchi degan lug`aviy manolarni bildiradi). Temur bilim olishni yetti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik yillari xakqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy boshladim va madrasadagi barcha o’quvchilardan ustun bo’lib oldim. l3 yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vaktimni o’z tenglarim xamda o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana «Yetti yoshimdan yetmish yoshimgacha va umr bo’yi men kambag`allarga exson qilar edim. Bir marta kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo’qsillarga xadiya qilardim. Men g`udratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning xammasini katta mansablarga ko’tardim. Xar kuni qo’y so’yib va xar bir quy tanasini ettiga bo’lib kambag`allarga ulashdim. Payg`ambar avlodlariga, olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan munosabatda bo’ldim, ularga nafag`a tayinladim, bu mamlakatning badavlat kishilari og`a-inimdek, yetim-yesir va kambag`allar esa bolalarimdek bo’lib qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaxarda masjidlar, madrasalar qurishni daryolar ustiga ko’priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin - 24 - qildim». Bundan ko’rinadiki, Amir Temur odob-axloq, iymon etiqod, talim tarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo’lgan buyuk siymolardandir. Soxibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o’gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan durdona pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibqironning davlatni boshg`arish va uni idora qilish, g`olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida do’stlik, mexrshavqat, odamiylik va axloq -odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal qilishga bag`ishlangandir. Amir Temur zamonasida o’gil bolalar uchun diniy bilim beradigan maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar, domlaimomlar tomonidan ochilgan. Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan «Xaftiyak» kitobi o’qitilgan. «Xaftiyak»da ko’proq diniy marasimlarda o’qiladigan so’zlar berilgan. Uni o’rganishga 2-3 yil vaqt ketgan. «Xaftiyak»dan so’ng «CHor kitob», So’fiy Ollayorning xikmatlari o’qitilgan. Maktab muayyan uquv dasturiga ega bo’lmagan. O’quvchilar yakka tartibda o’qitilgan. Maktabga qabul qilishning aniq vaqti xam bo’lmagan. Temur va temuriylar davrida Movaraunnaxrda ibtidoiy diniy maktablardan tashqari, shaxzodalar, xonzodalar, bekzodalar va yirik amaldorlarning 26 bolalari uchun saroylar va xonadonlarda aloxida savod maktablari xam tashkil etilgan. Bunday maktablar podsho xonadoni uchun maxsus qissaxon deyilar edi. SHaxzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutalla qilishgan. U kutubxonalarda barcha fanlarga oid kitoblar bo’lgan. Amir Temur davrida madrasalar oliy o’quv yurti vazifasini o’tagan. Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar o’chog`i bo’lgan. Ko’plab madrasalar qurilgan. Tarixchi SHarofiddin Ali YAzdiyning «Zafarnoma» asarida yozilishicha Amir Temurning o’ziga xos xususiyatlaridan biri davlat va mamlakat fukarosining g`amxo’ri bo’lganligidir. Uning qoidasi «Rosti-durusti» edi. Amir Temur o’qit nasixatlarida axloqqa oid gaplar juda ko’pdir. l. Adolat va adolatsizlik xaqida: «Xar mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu-sitam yo’lini to’sdim. qaysi mamlakatni zabt etgan yoki qo’shib olgan bo’lsam, o’sha erni obro’-etiborini, kishilarini aziz tutdim, sayidlari, ulomalari, fuqaro va mashoyixiga tazim bajo keltirdim va - 25 - xurmatladim, ularga vazifalar berib, maoshlarini belgiladim. O’sha viloyatlarning ulug`lari og`a-inilarimdek, ayollari va bolalarini bo’lsa o’z farzandlarimdek ko’rdim», -deydi. SHuningdek u ish va so’z birligini xush ko’rar edi. Amir Temur do’stga sodiq edi. U Imom Baroka vafot etganda yig`lab ko’z yoshi to’kkan. «SHiddatli kishilarni do’st tut, chunki tangri taolo jasur kishilarni ardog`laydi», deb yana do’st-dushmandan kimki menga iltijo qilib kelgudak bo’lsa, do’stlarga shunday munosabatda bo’ldimki do’stligi yanada ortdi, dushmanlarga shunday muomilada bo’ldimki ularning dushmanligi do’stlikka aylandi. Amir Temurning o’zi To’xtamishxon uning panoxiga sig`inib kelganda unga yaxshilik va muruvvat ko’rsatgan. Amir Temur «Xech kimga qazab bilan qattiq muomala qilmadim», deb yozadi o’z «Tuzuklari»da. U 27 shirin aytib g`animni imonga kiritgan. «Bir kalima shirin so’z qilichni qiniga kiritgar», deb ta`kidlardi Soxibqiron. SHunday qilib XIV asrning ikkinchi yarmida XVII asrgacha bo’lgan davr Movorounnaxrda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy yuksalish davri bo’ldi. Markazlashgan davlatning asoschisi Amir Temur o’z imperiyasini tuzib, uning iqtisodiy va madaniy qudratini yuksaklikka ko’tardi. Uni Ovro’pa «Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo’yoq bilan o’chirilib, unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g`urur tuyg`usini yo’qotish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin O’zbek xalqi o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida qalb to’rida saqladi». Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga Ko’rag`on, Soxibqiron, qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar qo’shib, uni ezozlab, ulug`lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini bildiradi, «Soxibqiron», «Yulduz burjlarining baxtli kelishi (g`iron)da tug`ilgan farzand» demakdir. qutbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo, «Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g`alaba qozonuvchi degan lug`oviy manolarni bildiradi). Temur bilim olishni etti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik yillari xaqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy boshladim va madrasadagi barcha o’quvchilardan ustun bo’lib oldim. l3 yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vaqtimni o’z tenglarim xamda o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana Yetti yoshimdan etmish yoshimgacha va umr bo’yi men kambag`allarga exson qilar edim. Bir marta - 26 - kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo’qsillarga xadiya qilardim. Men qudratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning xammasini katta mansablarga ko’tardim. Xar kuni qo’y so’yib va xar bir quy tanasini ettiga bo’lib kambag`allarga ulashdim. Payg`ambar avlodlariga, olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan munosabatda bo’ldim, ularga nafaqa tayinladim, bu mamlakatning badavlat kishilari og`a-inimdek, yetim-yesir va kambag`allar esa bolalarimdek bo’lib qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaharda masjidlar, madrasalar qurishni daryolar ustiga ko’priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin qildim». Bundan ko’rinadiki, Amir Temur odo-axloq, iymon etiqod, talimtarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo’lgan buyuk siymolardandir. U o’zi yozgan va Temur xaqida yozilgan «Tuzuki Temuriy» (Temur tuzuklari), «Malfizoti Temuriy» («Temuriyning aytganlari») va «Voqioti Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») kabi asarlarda talim-tarbiya xaqida fikr yuritadi. SHunday qilib, soxibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o’ gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan durdona - pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibqironning davlatni boshqarish va uni idora qilish, g`olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida do’stlik, mexr-shavqat, odamiylik va axloq-odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal qilishga bag`ishlangandir. Amir Temur zamonasida o’g`il bolalar uchun diniy bilim beradigan maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar, domlaimomlar tomonidan ochilgan. Amir Temur va uning davri tarixiga oid asosiy manbalar sharhidan so‘ng ilmiy adabiyotga murojaat etmoq kerak. Bu mavzudagi ilmiy adabiyot yil sayin ko‘payib, jahon tarix adabiyotining muhim bir tarmog‘ini hosil qildi. SHunday bo‘lishi tabiiy edi, chunki Amir Temur hayotlik davrida nechog‘liq mashxur bo‘lgan bo‘lsa, vafotidan keyin SHarqda ham, G‘arbda ham yanada shuxrat qozondi. Uning buyuk, betakror va yorqin shaxsi, qudratli irodasi va keng qamrovli, tobora ilgarilab boruvchi harakatlari o‘z dovrug‘i ta’sirini tobora - 27 - kuchaytirib, bir qator mamlakatlar va davlatlardagi million-million xalq ommasining ongi va shuuriga o‘rnashib qoldi. Amir Temurning davlat arbobi, tashkilotchi va bunyodkor, siyosatchi va diplomat sifatidagi ko‘p qirrali tarjimai holini uning ichki va tashqi siyosati doirasiga kirgan xalqlar taqdiri bilan chambarchas bog‘liq holda o‘rganishga dunyo olimlarining qiziqishi ortib borayotganligi boisi ham mana shunda. Jumladan, mashhur ingliz tarixchisi, qudratli Rim saltanatining tanazzulga uchrab, barbod bo‘lishiga bag‘ishlangan salmoqli asar muallifi Edvard Gibbon (l737 — l794) G‘arbiy Evropa va SHarqning o‘rta asr tarixini tasvirlaganda Amir Temur shaxsiga ham e’tibor berdi. «...Amir Temur dunyoni zabt etib, unga hukmron bo‘lish maqsadini ko‘zlagan edi... Avlodlar xotirasida hurmat qozonish uning olijanob qalbining ikkinchi istagi edi... Uning vasiyatlari (chamasi, «Temur tuzuklari» nazarda tutilayotgan bo‘lsa kerak) Evropaga notanishligicha qoldi». Gibbon «Temurning oddiy bekdan Osiyo hukmdorigacha ko‘tarilishi»ga lol qolgan edi. Heydelberg tarixchilar maktabining namoyandasi bo‘lmish, Fridrix SHlosserning (l776—l86l) salmoqli «YAlpi tarix»ida ham Amir Temur nomi uchraydi. SHlosserning xalqchillik va ma’naviy ma’rifatparvarlik ruhidagi asari dunyodagi ko‘pgina ilg‘or jamoat arboblarining e’tiborini o‘ziga tortdi. SHlosserning so‘zlariga qaraganda, Amir Temur — «omadli jangchi, dunyoning yangi hukmdori, taktik va strategik bilimlarni uyg‘unlashtirgan zot». Ayni vaqtda SHlosser Amir Temur qiyofasini tasvirlashdagi dabdabozlikni rad etdi va saroy solnomachilari xushomadgo‘yligini kayd qildi. SHu bilan birga SHlosser Amir Temurning safarlardan Buxoro va Samarqandga kaytib kelganida «o‘zining yangi davlatiga tuzuk va qonunlar hadya etganini» ta’kidladil. Mashhur «Umumiy tarix» muallifi Georg Veber ta’kidlashicha, «buyuk sarkarda, hukmdor va qonunshunos iste’dodiga ega bo‘lgan Amir Temur turli bilimlarga qiziqqan, olimlar va san’atkorlarga homiylik qilgan». SHu nuqtai nazardan Veber: Amir Temur «inson sifatida ham, hukmdor sifatida ham Boyazid (Usmoniylar saltanatining sultoni)dan yuqori turar edi», degan xulosaga keldi. Boyazid faqat tillolar haqida o‘ylab va davlatni idora qilish ishini mensimay, uni och- ko‘z, maishatparast va shuhratparast qozilar qo‘liga berib qo‘ygan edi, deya xulosa chiqardi. Xoja Tojiddin as-Salmoniy Amir Temurning so‘nggi kunlari va SHohruh tarixini yozishni mo‘ljallagan edi. Lekin muddaosiga etolmadi. Faqat 5-6 yillik tarixini yozib ulgurdi, xolos. Xullas, «Tarixnoma»da l404 yilning kuzida Konigilda bo‘lgan tantana va to‘yu tomoshalar, Amir Temurning Xitoyga - 28 - yurishining boshlanishi, uning vafoti, Xalil Sultonning markaziy hokimiyatni tortib olishi (l405 yil mart oyining o‘rtalarida) va l409 yil mart oyi oxirlarida uning Xudoydod boshliq bir guruh amirlar tarafidan asir olinishi tarixidan so‘z yuritiladi. «Tarixnoma»ning uchta nusxasi bizning davrimizgacha etib kelgan. Ulardan biri qusurli va Angliyaning Britaniya muzeyida, qolgan ikkitasi Turkiyada Sulaymon Fotih va Lola Ismoil afandi kutubxonasida saqlanmoqda. So‘nggi nusxa to‘laroq bo‘lib, foydalanishga qulay. Asarni nemis tiliga Gans Robert Remer va rus tiliga 3.M. Buniyotov tarjima qilgan l . Amir Temur tarixi eronlik tarixchi olim Mo‘‘iniddin Natanziyning sharqshunoslar orasida «Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy» («Mo‘‘iniyning saylanma tarixi») nomi bilan mashhur bo‘lgan asarida ham qisqa tarzda bayon etilgan. Asar l4l3 yili SHerozda Temuriy Iskandar Mirzo saroyida yozilgan. «Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy»ning ikkita tahriri mavjud: biri yuqorida nomi zikr etilgan Iskandar Mirzoga bag‘ishlangan, ikkinchisi SHohruhga takdim etilgan nusxa, Iskandar Mirzo SHohruh tomonidan tor-mor qilinganidan keyin (l4l4 yil 20 iyul) tahrirdan chiqarilgan. Unda Iskandar Mirzo haqidagi hikoyatlar birmuncha qisqartirilgan, uning sha’niga aytilgan hamdu sanolar olib tashlangan. Asarda eng qadimgi davrlardan to Amir Temur vafotigacha (l405 yil l8 fevral) bir qator o‘lkalarda yuz bergan muhim tarixiy voqealar qisqacha bayon qilingan. Ko‘p hollarda muallif har bir sulola tarixiga alohida bob bag‘ishlagan. Asarning so‘nggi qismlari Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Asarda Amir Temur yashagan va hukmronlik qilgan davrda yuz bergan tarixiy voqealar birmuncha mufassal bayon qilingan. Ushbu davr tarixini muallif asosan o‘zi to‘plagan materiallar asosida yozgan. «Muntaxab ut-tavorix»ning manba sifatidagi qimmatli jihatlaridan yana biri shuki, Amir Temurning harbiy dahosi va lashkarining jangovarligi haqida boshqa manbalarda uchramaydigan ba’zi muhim ma’lumotlar bayon qilingan. Natanziy keltirgan turkiy tildagi o‘sha davrga oid bir qancha harbiy atamalar hatto Nizomiddin SHomiy va SHarafuddin Ali YAzdiy «Zafarnoma»larida ham uchramaydi. Bu hol Natanziy asarining originalligi, muharrir o‘z davriga oid harbiy atamalarni sinchiklab o‘rganganini tasdiqlaydi. |