Toshkent yangiyul poligraph service

§. Neft va tabiiy gazni qayta ishlash

Neft yer osti yoqilg'ilarining yagona suyuqjvakili. Uni insoniyat juda qadim zamonlardan buyon yaxshi biladi. Chunonchi Frot daryosi (Bobil) sohilida olib borilgan arxeologik qazuvlar u yerda miloddan 6000—4000 yil ilgari neftdan foydalanilganligidan darak beradi. Neft tabiatda yer po‘stlog‘ining tektonik faoliyati tufayli hosil bo‘lgan, u yer ostida cho'kindi jinslaming g‘ovak qatlamlarida, yorug‘ va bo‘shliqlarida to'planib konlar hosil qiladi. Neft qatlamlari konlarda turli chuqurliklarda (100 metrdan 6000 metrgacha) joylashgan bo‘ladi. Neft katta bosim ostida bo‘lib, odatda yo'ldosh gazlar va neft suvi bilan birga uchraydi.
Neft va tabiiy gaz qazib olish usullari. Neft va gaz qazib olish uchun yer yoki tog‘ jinslari maxsus burg‘ulovchi qurilmalar (burovoylar) yordamida diametri 150—250 mm bo'lgan burg‘u quduqchalar qaziladi. Burg'ulash qurilmasining balandligi 54 m. Burg‘ulash qanday usulda olib borilmasin quduq (skvajina) chuqurlashib borgan sayin uzunligi 4,5 m va diametri 168 mm li quvurlar bir-biriga ulanib uzaytirib borilaveradi. Burg'ulash jarayonida hosil bo'lgan maydalangan jinslar quduqdan yuvuvchi suyuqlik (loyqa eritma) yordamida chiqarib tashlanadi. Qazish ma’lum chuqurlikka yetgach, maxsus foydalanish quvuri o‘rnatilib, quvuming tashqi tomoni sementlab tashlanadi.
Keyingi qazish ishlari diametri foydalanish quvuridan kichik bo‘lgan quvur yordamida amalga oshiriladi va shu yo'sinda kerakli chuqurlikkacha qazib boriladi. So‘ngra oxirgi quvur ham sementlanadi. Eng yirik tepa qismi ham armatura yordamida mahkamlanadi. So‘ngra mahsuldor portlatish yo‘li bilan ochiladi. Keyingi yillarda qazish ishlari qiya holda ham amalga oshirilgan. Bu usul juda foydali bo‘lib, burovoy o‘matish mumkin bo‘lmagan joylarda ham (masalan, dengiz osti, aholi yashaydigan joylar, qurilishlari bo‘lgan joylar) qazish ishlarini olib borish imkonini beradi.
Odatda neft va gaz yer ostida joylashgan chuqurligi, harorati va boshqalarga bog‘liq holda 1—50 MPa bosim ostida bo‘ladi. Kon ochilgan boshlang'ich davrlarida neft quduqdan yer yuzasiga o‘zi otlib chiqadi. Neft qazib olishning bunday usuli fontan usuli deyiladi. Barcha gaz quduqlaridan foydalanish yer qatlamlarining bosimi tufayli fontan usulida olib boriladi, neft olinavergach qatlamdagi bosim kamayadi. So‘ngra majburiy yo‘l bilan chiqarishga o'tiladi.
Majburiy yo‘llarga: auduaqa nasos tashlab chiqarish va kompressor usullari kiradi. Quduqqa nasos tashlab chiqarish usulida, quduq diametridan kichikroq diametrli uchiga nasos o‘matilgan quvur quduqqa tashlanadi va nasos neftni yuqoriga chiqarib beradi. Kompressor usulida quduqqa katta bosimda neft gazlari yoki havo yuboriladi. Gazlar o‘zi bilan neftni ham olib chiqadi. Ayniqsa, yer ostiga neft qatlamlariga gaz yoki havo yuborib katta bosim hosil qilish usuli keng qo‘llaniladi. (92- rasm). Bu usullami qo‘llash bilan kondagi neftning 50 % ni olish mumkin. Neft kamaygan konlardan foydalanish uchun yer osti neft qatlamlariga turli usullar bilan ta’sir ko‘rsatadilar. Masalan, ₍ gidravlik usulida (suv yuborib), kislota bilan ishlov berish, burg‘u quduqlariga bug‘ yuborish yoki issiq suv yuborish yoki yer ostida neftning ozroq qismini yoqish va boshqalar. Bu usullami qo‘llash neft chiqarishni 80—90 % ga yetkazadi.
0‘zbekistonda Farg‘ona neft konlaridan foydalanish asosan XX asming dastlabki yillaridan boshlangan. Dastawal Chimyon (1904- yil), keyinchalik Moylisoy, Selroxa, Neftobod (1934 - yil) Andijon neft konlari ishga tushirildi. Farg‘ona vodivsida 30 dan ortiq neft konlari bor. Buxoro, Sirdaryo va Qashqadaryodagi Povontosh (1944- yil), So‘x, Xaudag (1944- yil), Lalmikor, Kakaydi (1939- yil), Uchqizil (1940), Sariton (1956), Muborak, Qoraxitoy, Ayzovod, Qorabair va boshqa neft konlaridan neft qazib olinmoqda.
Neft qazib chiqarish yildan-yilga o‘sib bormoqda. Respublikamiz mustaqillikka erishgach ikkita juda yirik neft koni: Namangandagi Mingbnloq va Oashqadarvodagi Ko‘kdumaloa neft konlari topildi. Ularning har qaysisidan yilida 5—6 mln t neft qazib olish mumkin. Ushbu konlar bazasida respublikamizda hozircha yakka-yu yagona bo‘lgan Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodi (1906 yil) rekonstruksiya qilinadi va yiliga 5-6 mln t neftni qayta ishlash qudratiga ega bo‘ladi/ Buxoroda (Qorovulbozorda) ham yangi qudratli Fransiya texnologiyasi asosida eng zamonaviy neftni qayta ishlash zavodi qurilib, 1997 yilda ishga tushiriladi. Bu zavod yiliga 5 mln t neftni qayta ishlash qudratiga ega. Har ikkala zavod to‘la quwat bilan ishlay boshlagach respublikamizining neft mahsulotlariga bo‘lgan talabi to‘la qondiriladi va chetdan benzin va boshqa neft mahsulotlari sotib olishga ehtiyoj qolmaydi.