Toshkent yangiyul poligraph service

1 — sintez kolonnasi;
2 — qopqoq; 3 — kolonna tubi; 4 — tashqi silindr tubi; 5 — olib qo'yiladigan tashqi silindr;
6 — ichki olib qo‘yiladigan silindr; 7 — teshikli to‘siq;
8 — kolonnaning reaksion hajmi; 9 — termopara;
10 — yon tomondagi tuynuk.
NH₂) ₂CO saqlovchi suyuqlanma olinadi. So'ngra suyuqlanma yig‘- gichga, undan nasos yordamida granulalash minorasiga yuboriladi.
Minoraning ostidan qarama-qarshi oqimda kirgan sovuq havo ta’sirida karbamid tomchilari sovib qotadi va sharchalar shaklida granulalanadi.
Reaktifikatsiya minorasidan chiqqan gaz faza NH₃ (hajmi bo‘yicha 70%
NH₃ ushlaydi). C0₂ va H₂0 dan iborat bo‘lib, suyuq ammiak va suv bilan sug‘orilib turuvchi yuvish minorasiga yuboriladi. Minorada ammoniyli va karbonatli tuzlarning konsentrlangan eritmasi hosil bo‘ladi.
So‘ngra bu eritma aralashtiigich orqali sintez minorasiga qaytariladi. Gaz fazada esa C0₂ dan tozalangan sof ammiak qoladi, u kondesatoiga siqilib, suyuqlantirilgach yana siklga qaytariladi. Karbamid sintezi minorasining diametri 2—2,5 mbalandligi 30—35m (hajmi 160 m³)
bo‘lganda, uning mahsuldorligi 1250 t/sutka (450 ming t/yil) ga teng bo‘ladi. 1970- yillaigacha qurilgan zavodlarda sintez minorasining mahsuldorligi 200—250 t/sutkaga teng bo‘lgan).

3. 
   §. Fosforli o‘g‘itIar
   

Fosfor birikmalarini olish uchun ishlatiladigan xomashyo bu tabiiy fosfatli rudalar apatit (apatit so‘zi yunoncha «apate» so'zidan olingan bo‘lib «yolg'on», «aldanish» ma’nolarini anglatadi. Chunki ilgari u mineralni boshqa minerallardan farq qilish qiyin bo'lgan, kishi aldangan va apatit nomini olishga sabab bo'lgan) va fosforitlardir. Apatitli rudalar magmatik jinslardir. Keng tarqalgan apatitlarga ftorapatit 3Ca₃(P0₄)₂ • CaF₂ yoki boshqacha yozganda Ca₁₀(PO₄)₆ F₂ (ko'pincha qisqartirib Ca₅(P0₄)₃ F shaklida yoziladi), xlorapatit Ca,₀(PO₄)₆Cl_l2, gidrokslatatitlar Ca₁₀(PO₄)₆ (OH)₂ lar kiradi. Yirik apatit konlariga Kola yarim orolining Xibin tog‘lari dagi apatit-nefelinli rudalar kiradi. Kondagi apatit rudasi qavatining qalinligi 200 m gacha boradi.
Uni 1926- yilda A. E. Fersman va A. N. Labunsevlar ochganlar. U dunyodagi eng yirik kondir, yana Sibiming Oshurkovskiy koni, yangi topilgan Krasnoyar o'lkasidagi va Janubiy Baykal oldi apatit konlari misol bo‘la oladi. Uning tarkibida 14-18,5 % R₂0₅ bor. Fosforitlar dengiz suvlaridan kalsiy fosfatning chiqishidan hosil bo‘lgan chiqindi jinslardir. Ular keng tarqalgan va dunyodagi barcha fosfatli rudalaming asosiy qismi fosforitlardir. Apatitli rudalar esa Dune zaxirasining qariyb 6 % ini tashkil etadi. Fosforitlar tarkibida ftorapatit minerallaridan (Ca₅(P0₄)₃F) tashqari qo'shimchalar kvars mine- rallari — Si0₂, kalsit — CaC0₃, dolomit — CaC0₃, MgC0₃ hamda temir va aluminiy oksidlari va boshqalami saqlaydi.
Fosforitlar boyitilgach tarkibida 18—30 % gacha P₂0₅ saqlaydi. MDHda fosforitlaming 200 dan ortiqroq koni topilgan. Zaxirasi bo'yicha Xibin konidan keyin ikkinchi o'rinda tumvchi eng yirik fosforit koni 1941- yilda topilgan Janubiy Qozog‘istondagi Qoratog‘ konidir (uning tarkibida 21—23 % gacha P₂0₅ bor). Keyingi o‘rinlardagi yirik konlar Vyatsko-Kamskiy Aktyubinskiy (Shimoliy Qozo- g'iston), Maardu (Estoniya) konlaridir.
Fosforli o‘g‘itlar texnologiyasining asosiy vazifasi o‘simliklar o'zlashtira olmaydigan fosforli birikmalarni suvda yoki kislotali tuproqda eruvchi va o'simlik o'zlashtira oladigan birikmalarga aylantirishdan iboratdir. Buning uchun apatit yoki fosforitlar awal flotatsiya yo‘li bilan boyitiladi. Apatitlar boyitilgach tarkibida 39-41 % gacha R₂0₅ saqlaydi. Chiqindisi (dumlari) tarkibida 30 % gacha A1₂0₃ saqlovchi nefelin bo‘lib, aluminiy ishlab chiqarish uchun ajoyib xomashyodir (Hozircha uning 50 %ga yaqindan foydalanilmoqda). Fosforitlar boyitilgach, tarkibida 27-28,5% P₂0₅ saqlovchi konsentratga aylantiriladi.
Tabiiy fosforitlar uch xil yo‘l bilan kimyoviy qayta ishlanadi. Keng tarqalgan usuli bu fosfotlarni sul’fat, fosfat va nitrat kislotalari bilan parchalashdir. Boshqa usuli fosfotlar Si0₂ ishtirokida uglerod bilan qaytarilib, fosfor elementi olinadi, so‘ngra u fosfat kislota va uning tuzlariga aylantiriladi. Uchinchi usuli fosfatlarga termik ishlov berishdir. Masalan, ishqorli parchalash (ishqoriy va ishqoriy-yer metall tuzlari bilan aralashtirilib suyuqlantirish orqali) yoki suv bug‘i bilan gidrotermik ishlov berishdir.
Tabiiy fosfatlarning bir qismi kimyoviy ishlov berilmay, maydalanib fosforit uni deb ataluvchi o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Bu eng arzon fosforli o‘g‘it bo‘lib, ammo u faqat kislotali tuproqlardagina ishlatilishi mumkin bo‘lgan, sekin ta’sir qiluvchi o‘g‘itdir.
Kimyoviy ishlov berish yo‘li bilan sanoatda, asosan, oddiy superfosfat, qush superfosfat va kompleks o‘g‘itlar ishlab chiqariladi.
Oddiy superfosfat eng keng tarqalgan fosforli o‘g‘itdir. Uning kimyoviy formulasi Ca(H₂P0₄)₂H₂0-CaC0₄ 0,5H₂0 hamda qo‘shimchalar temir fosfat, aluminiy fosfat, kremnazyom va fosfor kislotasidan iboratdir. Oddiy superfosfat kulrang donador kristallar bo‘lib, suvda yaxshi eriydi, ammo tarkibida 50% dan ko'proq keraksiz begona qo'shimchalar tutadi.
Oddiy superfosfat, tabiiy fosfatlami sulfat kislota bilan o‘zaro ta’sir ettirib olinadi. Bu jarayon ko‘p fazali geterogen, diffuzion sohada kechuvchi jarayon bo‘lib, ikki bosqichda boradi.
Birinchi bosqichda sulfat kislota ftorapatit zarrachalariga diffuziyalanadi, bu jarayon tez boruvchi kimyoviy reaksiyadir. Hosil bo'lgan kalsiy sulfat cho'kmaga tushadi.

Ca₅(P0₄)₃F+5H₂S0₄+2,5H₂0=5CaS0₄-0,5H₂0 +3H₃P0₄+HF(— д H)
Reaksiya uchun olingan sulfat kislota sarflanib tugagach, (20— 40 daqiqada tugaydi), ikkinchi bosqich boshlanadi. Ikkinchi bosqichda fosfat kislota qolgan appatit bilan reaksiyaga kirishadi
Ca₅(P0₄)₃F+7H₃P0₄+5H₂0=5Ca(H₂P0₄)₂ • H₂0+HF(- дН)
Hosil bo‘lgan monokalsiy fosfat sekin asta kristallanadi. Reaksiya uzoq dovom etadi. Shu jarayonda CaS04 • 0,5 H20 suvini yo‘qotib, angidrit shaklga o‘tadi.
2CaS0₄ 0,5H₂0=2CaS0₄+H₂0
Oddiy superfosfat olish reaksiyasini umumiy holda quyidagicha yozish mumkin.
2Ca₅(P0₄)₃F+7H₂S0₄+3H₂0=3Ca(H₂P0₄)₂.H₂0+7CaS0₄+2HF
Reaksiyaning batamom tugallanishi, ya’ni monokalsiy fosfatning hosil bo‘lishi va kristallanishning tugashi omborxonada 6—25 sutka mobaynida bo‘ladi. Budavr superfosfatningyetilishi deyiladi.
Yetilishni tezlatish uchun H₂S0₄ ning konsentratsiyasi va haro­ratni oshirish kerak. Ammo H₂S0₄ ning konsentratsiyasi optimaldan oshirilsa, CaS0₄.0,5H₂0 ning mayda kristallaming zichlashgan qavati hosil bo'ladi va u H₃P0₄ ni apatitga difFuziyalanishini sekinlashtiradi. Kislotaning (H₂S0₄) optimal konsentratsiyasi 67—68 % li eritmasidir. Reaksion kameraning optimal harorati 110°C bo‘lib, u reaksiya issiqligidan olinadi.
Superfosfatning yetilishini tezlashtirish uchun ko‘pchilik hollarda H₂S0₄ miqdorini stexiometrik hisobdan ortiqcha olinada va reaksiya so‘ngida fosforit uni ammiak bilan neytrallanadi. Bir vaqtning o‘zida asosiy reaksiya bilan bir qatorda apatit yoki fosforit minerali tarkibidagi begona aralashmalar hisobida qo‘shimcha reaksiyalar ham ketadi.
Masalan,
CaMg(C0₃)₂+2H₂S0₄+(n-2)H₂0= =CaS0₄.nH₂0+MgS0₄+2C0₂;
K₂0.Na₂0.Al₂0₃.2Si0₂+5H₂S0₄=Na₂S0₄+K₂S0₄+
+Al₂(S0₄)₃+2Si0₂+5H₂0
Kremniy (IY)- oksidi HF bilan birgalikda SIF₄ hosil qiladi.
SiO_z+4HF = SiF₄+2H₂0
Hosil bo‘lgan SiF₄ ning bir qismi ajralib gaz fazaga o‘tadi, qolgan qismi geksaftormetakremniy kislotasiga aylanib eritmada qoladi.
SiF₄+2HF=H₂SiF₍
O