Toshkent yangiyul poligraph service

Qo‘sh superfosfat (nomidan ma’lumki, fosfatni ikki marta ishlov berib olingan) tabiiy fosfatlarga fosfat kislota ta’sir ettirib olinadi.
Ca₅ (P0₄)₃F + 7 H₃P0₄+ 5H₂0=5Ca (H₂P0₄)₂ • H₂0+HF,
CaMg(C0₃)₂+4 H₃P0₄=Ca(H₂P0₄)₂ • H₂0+Mg(H₂P0₄)₂ •
H₂0+2C0₂,
R20₃+2H₃P0₄+ H₂0=2[RP0₄ • 2H₂0]
Fosfat kislotasining stexiometrik normasi shu reaksiya asosida hisoblanadi. Qo‘sh superfosfat oddiy superfosfatdan farq qiladi. U asosan monokalsiy fosfatdan iborat bo‘lib konsentrlangan o‘g‘itdir.
Tarkibida oddiy superfosfatdan 2—3 marta ko‘p, 40—50 % P₂0₅ saqlaydi.
Qo‘sh superfosfat ishlab chiqarishning kamerali usulida apparat va qurilmalari oddiy superfosfatnikidekbo‘lib, farqi faqat fosfat ashyosi bilan fosfat kislotasi aralashadigan aralashtirgichning tipida va to‘xtovsiz ishlovchi kamera tipidadir. Qo‘sh superfosfat ishlab chiqarishning (oddiy superfosfat ishlab chiqarishning ham) kamerali usuli ilgari aytilganidek anchagina kamchiliklarga ega. Birinchidan, bunda fosfatni parchalash uchun konsentralangan H₃P0₄ talab qilinadi, ikkinchidan, tayyor mahsulotning yetilishi uchun (yani kalsiymonofosfat kristallarining shakllanishi reaksiyaning tugallanishi uchun), omborxonalarda uzoq muddat saqlanishidir. Shuning uchun ekstraksion fosfat kislotasini bug‘lantirib konsentratsiyasini oshi- rishga, mahsulotni yetiltirish uchun katta hajmdagi omborxonalar qurish va mahsulotni aralashtirib turish kabilarga katta qo‘shimcha mablag‘ sarflanadi. Bundan tashqari, mahsulotni omborxonalarda yetiltirish paytida anchagina ftorli gazlar havoga chiqib uni zaharlaydi.
Qo‘sh superfosfat olishning anchagina progressiv usuli — bu to‘xtovsiz oqimli (potok) ishlab chiqarishdir. Bu usulda mahsulotni omborxonalarda saqlamay va konsentratsiyasi oshirilmagan fosfat kislota qo‘llash bilan tayyor donadorlangan qo‘sh superfosfat olish mumkin. Bunda havoga chiqadigan ftorli gazlar miqdori ham anchagina kamayadi (ammo umuman fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqarishda havoga chiqarib yuboriladigan ftorli gazlar miqdori zavod qanday usulda ishlamasin, baribir davlat standart me’yoridan yuqori) va iqtisodiy ko‘rsatkichlari ham yuqori.
Donadorlangan qo‘sh superfosfatni fosforit uni va bug‘lantiril- magan (suyuq) fosfat kislotasidan uzluksiz usulda ishlab chiqarish­ning texnologik sxemasi 78- rasmda berilgan.
Reaktor (4)ga fosforit uni va fosfat kislota yuboriladi. Taxminan

1. 
   soatda 70—90°C da fosforitning 55—60% parchalanadi. Reaktordan chiqqan pulpa ikki oqimga bo‘linadi. Uning bir qismi (yarimlari) sachratuvchi quritgichda quritiladi. Quritilgan mayda donali material donadorlanadi. Buning uchun uni shnekli aralashtirgich-
   

donadorlagich(8)da pulpaning ikkinchi qismi bilan aralashtiriladi. Shu yerga bir oz retura ham qo‘shiladi. So‘ngra tarkibida 20—22% namlik saqlovchi superfosfat donalari namligi 3-4% qolguncha to‘g‘ri oqimli barabanli quritgich (10)da quritiladi.
Quritish jarayonida dastlabki ashyoning parchalanishi davom etadi va natijada ashyoning umumiy parchalanish darajasi 80—90%ga yetadi.
Barabanli quritgichdan chiqqan mahsulot g'alvirlashga yuboriladi. 1—4 mm kattalikdagi donachalar barabanli neytrallagich (15)da bo‘r bilan neytrallanadi. 4 mm dan yirik zarrachalar maydalagich(12)da maydalanadi, 1 mm dan kichik zarrachalar bilan aralashtiriladi va aralashtiigich donadorlagichga retura sifatida qaytariladi.
Oddiy va qo‘sh superfosfat o‘simliklar oson o'zlashtiriladigan P₂0₅ni saqlaydi. Ta’sir muddati boshqariladigan o‘g‘itlarni olish uchun superfosfat donalari yupqa po'stloq bilan qoplanadi. Natijada o‘g‘it uzoq muddat ta’sir kuchini saqlab qoladi. Ikkinchi yo‘li qo‘sh superfosfatni fosfarit uni bilan aralashtirish hisoblanadi. Shunday uzoq muddat ta’sir ko‘rsatadian fosforli o‘g‘itlari superfosni misol qilib ko‘rstishimiz mumkin. Superfos 37—38 % P₂0₅ saqlaydi, shundan yarimidan ko‘prig‘i suvda eruvchi va tez ta’sir qiluvchi shaklda bo‘lsa, yarimidan ozrog'i sekin ta’sir qiluvchidir. Bunday o‘g‘itni qo‘llash tuproqqa samarali ta’sir muddatini uzaytiradi.
Bulardan tashqari, yana ftorsiz fosfaritlar ham ishlab chikariladi. Ular ham o‘g‘it, ham mol ozuqasi sifatida ishlatiladi. Bularga: kalsiy gidrofosfati (pretsipitat) ftorsizlangan fosfat va boshqalar kiradi.
Kalsiy gidrofosfat sanoatda H₃ P0₄ ni ohakli suv yoki ohaktosh ta’sir ettirib olinadi:
H₃P0₄+ Ca(OH)₂= CaHP0₄ • 2H₂0 H₃P0₄+CaC0₃+ H₂0=CaHP0₄ • 2H₂0+C0₂
Pretsipitat (nemischa prazi pitierung so‘zidan olingan bo‘lib, cho'kish ma’nosini anglatadi) tarkibida 41,25 % P₂ 0₅ saqlaydi. Bu suvda yomon eriydi. Ftorsizlangan fosfatni boyitilgan appatit yoki fosforitni gidrotermik (suv bug‘i ishtirokida kizdirish) parchalash bilan olinadi. Bu reaksiya 1400— 1550°C haroratda 2 % gacha SiO ₂ ishtirokida boradi. Reaksiya awal gidroksilapatit hosil bo'lishi bilan boradi.
Ca₅(P0₄)₃F+ H₂0= Ca₅(P0₄)₃(0H)+HF
So‘ngra gidroksilapatit SiO ₂ ishtirokida parchalanadi.

2. 
   Ca₅ (Р0₄)₃(0н)+0,5 Si0₂=3 Ca₃(P0₄)₂+0,5 Ca₂ Si0₄+ N₂0
   

Apatitning Si0₂ishtirokida gidrotermik parchalanish reaksiyasini bunday yozish mumkin.
Ca₅(P0₄)₃F+ Si0₂+ Н₂0=ЮСа0+ЗР₂0₅* Si0₂+2 HF
Ftorsizlangan fosfat, tarkibida 28—41 % gacha P₂0₅ saqlaydi.

Kompleks o‘g‘itlar tarkibida ikki va undan ortiq oziqa elementi ushlaydi. 0‘g‘itlami zavodlarda qoplarga solish, tashish, tushirish, omborlarda saqlash, tuproqqa solish va shu kabilar ko‘p mehnat va katta xarajat talab qiladi. Bu xarajatlarni kamaytirish uchun konsentrlangan, shu bilan bir qatorda kompleks o‘g‘itlar ishlab chiqarish juda muhimdir. Keyingi yillarda kompleks o‘g‘itlar ishlab chiqarish sur’atlari ortib bormoqda.
Kompleks o‘g‘itlarni, tabiiy fosfatlami nitrat kislota bilan ishlov berish orqali yoki fosfat kislotasini ammiak bilan neytrallab olish mumkin. Masalan, nitrofos nitrofosk, azofosk va boshqalar ko‘p ishlab chiqariladigan murakkab o‘g‘itlardir.
Fosfatlami nitrat kislota bilan parchalanganda quyidagicha reaksiya boradi.
Ca₅(P0₄)₃F+ 10HN0₃—3H₃P0₄+5Ca (N0₃) ₂ +HF+290 kJ
Hosil bo‘lgan moddalar aralashmasi ammiak bilan neytrallanadi.
5Ca(N0₃)₂+3H₃P0₄+3NH₃=
= 1,5 Ca(H₂P0₄)₂+3NH₄N0₃+3,5Ca(N0₃)₂
1,5Ca(H₂P0₄)₂+3,5 Ca(N0₃) ₂ +3NH ₃ =
=3CaHP0₄ +3NH ₄ NO ₃ +2Ca(NO ₃) ₂
Bu reaksiyada kalsiyning 60%i kalsiy monogidrofosfatga aylanadi. So'ngra hosil bo‘lgan aralashma qolgan kalsiyni erimaydigan karbonatga aylantirish uchun ammiak va uglerod (IV)- oksid bilan ishlov beriladi.

2. 
   Ca(N0₃)₂+ NH₃+2C0₂+2H₂0=2CaC0₃+4 NH₄ N0₃
   

Reaksiya umumiy holda yozilganda quyidagicha bo‘ladi.
5 Ca(N0₁),+3H,P0.+ 10HNO,+2 H₉0=3 CaHPO,+
+ 10NH₄N0₃+2CaC0₃

Natijada tarkibida ikkita ozuqa element (N va P) saqlovchi o‘g‘it hosil bo'ladi, unga nitrofos deyiladi. Agar unga kaliyli tuzlar (KCI, K₂S0₄) qo‘shilib (donadorlashdan ilgari pulpaga qo‘shiladi) tarkibida uchta ozuqa elementi saqlovchi (azot, fosfor va kaliy) nitrofosk yoki nitroammofosk deb ataluvchi murakkab o‘g‘it olinadi. Uning tarkibida
N-11-12 %; P₂0₅-10-ll %; K₂0-ll-12 %.
Sanoatda ko‘p xil nitrofosklar ishlab chiqariladi, ammo ulaming barcha navlarida P₂0₅ ning bir qismi suvda erimaydigan CaHP0₄ shaklida bo‘ladi.
Murakkab konsentrlangan va faqat suvda emvchi P₂0₅ saqlovchi o‘g‘itni fosfat kislotasini ammiak bilan neytrallash orqali olinadi.
H₃P0₄ + NH₃ - NH₄H₂P0₄;
H₃P0₄+2NH₃-(NH₄)₂HP0₄
Olingan gidro- va digidrommofoslar ko^£pincha kaliy nitrat, karbamid, kaliy xlorid yoki kaliy sulfatlar qo‘shish bilan uchta oziqa elementi saqlovchi nitroammofoska, karboammofoska va boshqa murakkab o‘g‘ itlar olinadi. Bu o‘g‘ itlar suvda yaxshi emvchi, tarkibida begona qo‘shimchasi bo‘lmagan, konsentrlangan o‘g‘itdir (55 % gacha oziqa elementlari bor).
Azofoskni olish uchun, tabiiy fosfatlami nitrat kislota bilan o‘zaro ta’siri natijasida olingan eritmadan kalsiyni, kalsiy nitrat shaklida eritmasini sovitish yo'li bilan cho'ktirib ajratib olinadida, so‘ngra ammiak bilan neytrallanadi. Shunday qilinganda suvda emvchi fosfor saqlovchi fosfatlar olish imkoniyati tug‘iladi. Reaksiyani umumiy holda quyidagicha yozish mumkin.
2H₃P0₄ + l,5Ca(N0₃)₂ + 0,5HN0₃ + 4,25NH₃ - 3,5NH₄N0₃+l,5CaHP0₄+0,25 NH₄H₂P0₄+0,25 (NH₄)₂HP0₄
Neytrallashning oxirgi bosqichida KCI qo‘shiladi. Bunda almashinish reaksiyasi tufayli hosil bo‘ladigan KN0₃ va NH₄C1 ham azofosk tarkibiga kiradi. Azofoskning tarkibida ko‘p miqdorda suvda eruvchi P₂0₅ saqlovchi fosfor birikmalari bo'ladi.

Kaliyli o‘g‘itlardan keng tarqalgani kaliy xlorid va kaliy sulfatdir. Kaliyli o‘g‘itlarning asosiy xomashyosi: silvinit - KC1 -NaCl, langbeynit - K₂S0₄ 2MgS0₄, kamallit-KClMgCL,- 6H₂0, kainit - KCl MgS0₄-3H₂0, shenit K^SO, -6H₂0 boshqalardir. Rossiyaning yirik kaliyli tuz konlariga Ural (Verxnekamskiy va Verxne- pechorskiy), Belorusiyadagi Starobinskiy, g‘arbiy Ukrainadagi Prikarpatskiy, 0‘rta Osiyodagi Gaurdakskiy, Karlyukskiy, Jilyanskiy va boshqalami ko‘rsatish mumkin.
Kaliy xlorid silvinitdan gallurgiya usuli bilan ajratib olinadi (gallurgiya yunoncha so‘z bo‘lib, «sho‘r ish» ma’nosini anglatadi). Bu usul KC1 va NaCl ning eruvchanlik harorat koeffitsienti har xilligidan foydalanishga asoslangan. KC1 ni issiqlikda yaxshi erishi va sovitilganda uni eruvchanligi kamayib oson kristallanishidan foydalanib, NaCl dan ajratib olinadi. NaCl esa issiqda ham, sovuqda ham eruvchanligi taxminan bir xildir.
Silvinitdan KC1 ni sanoatda ajratib olish quyidagi asosiy bosqichlardan iboratdir:

1. 
   Silvinit eritmasidan KC1 ni kristallab ajratib olingach, qolgan sho'robani qizdirib unda maydalangan silvinitni eritish. Bunda eritmaga faqat KC1 erib o‘tadi. NaCl esa to‘liq qattiq fazada qoladi.
   
2. 
   Sho‘robani cho'kmadan ajratib olish va uni begona qo'shimchalardan tozalab tindirish.
   
3. 
   Eritmani (KC1 va NaCl aralashmasidan iborat) vakuumli sovitish orqali KC1 ni kristallash, cho‘kmaga tushirish.
   
4. 
   KC1 kristallarini sho‘robadan ajratib olish va uni quritish.
   
5. 
   Sho‘robani 110—115°C gacha qizdirish va unda yana yangi porsiya silvinitni eritish.
   

Keyingi yillarda silvinitdan KC1 ni flotatsiya usuli bilan NaCl dan ajratish keng tarqalmoqda. Yana grovitatsiya (KC1 va NaCl ni zichligi har xilligidan foydalanib ajratish usuli), elektrostatik seperatsiya (qarama-qarshi zaryadlangan zarrachalarning elektr maydonida ajralishiga asoslangan usuldir) usullari ancha istiqbolli

hisoblanadi. Xlorsiz kaliyli o‘g‘it, masalan, K₂S0₄ Rossiyada asosan Рпкафа18к1у konidagi (zaxirasi 2,5 mlrd. t.) xlorid sulfatli kaliyli minerallardan, galluigiya va flotatsiya usullari bilan olinadi.

6. 
   §. Mikroo‘g‘itlar
   

Ta’sir etuvchi moddasi mikroelement bo‘lgan mineral o‘g‘itlarga mikroo‘g‘itlar deyiladi. Davriy sistemadagi 107 ta elementlaming 80 %i shu jumladan, og‘ir metallarning barchasi (temir bundan mustasno) mikroelementlardir. Ular o'simlik va hayvonlar organizmida (quruq holdagisiga nisbatan hisoblanadi) 0,01 % dan oshmaydi. Har erga solinadigan normasi 0,1—3 kg atrofida bo‘ladi. Hozirga qadar 14 ta mikroelementning hayotiy jarayonlardagi muhim roli, ahamiyati aniqlangan. Shular jumlasiga B, Mn, Cu, Zn, Co, Mo va boshqalar kiradi. Ular hayotiy jarayonga ta’sir ko'rsatuvchi muhim moddalar, fermentlar, gormonlar, pigmentlar va boshqalar tarkibiga kiradi. Ular o'simliklar organizmida turli fiziologik va biokimyoviy jarayonlarga ta’sir ko'rsatadi.
Masalan, ular fermentlar aktivligini oshirish orqali, uglevo- dorodlar almashinuviga ta’sir o‘tkazadi, fotosintezjarayonida numi o‘zlashtirishni kuchaytiradi, oqsil sintezini tezlatadi. Ayrim mikro- elementlar o‘simliklarning ba’zi foydali xossalarini kuchaytiradi. Masalan, qurg'oqchilikka, sovuqqa chidamliligini oshiradi, urug‘ning rivojlanishini va pishishini tezlashtiradi, kasalliklarga chidamliligini oshiradi va hokazo.
Zarur mikroelementlaming yetishmasligi esa o‘simlik va hayvon- larda modda almashinuvini buzilishiga, ularni turli kasalliklarga chalinishiga olib keladi. Masalan, borning yetishmasligi bahorgi bug‘doy, kanop va qand lavlagini kasalliklarga chidamliligini kamaytiradi, marganets yetishmasligi fotosintez jadalligini kamay- tiradi, molibden yetishmasligi barglarda nitratlaming to‘planishiga va hosilida oqsilning kamayishiga, temiming yetishmasligi esa barglar xloroziga sabab bo‘ladi.
Biroq mikroelementlaming ko‘pi ham o'simlik va hayvonlarga zaharli ta’sir etadi. Ayniqsa, ko‘pgina og‘ir metallar (masalan, qo‘rg‘oshin va simob) zaharli ta’sir etadi. Shuning uchun ham

tuproqda mikroelementlar miqdori va sifati aniqlanishi va unga eqiladigan ekinlarning ularga bo‘lgan talabi o‘rganilmog‘i lozim va shu ma’lumotlar asosida u yoki bu mikroelement turi va miqdoridan foydalanish kerak bo‘ladi.
Keyingi yillarda mikroelementlardan foydalanish (tarkibida mikroelementlar saqlovchi yangi tur o‘g‘itlaming yaratilishi va ishlab chiqarilishi ayniqsa, kengayib bormoqda) tez sur’at bilan o‘sib bormoqda. Mikroo‘g‘it sifatida tarkibida mikroelementlar saqlovchi tabiiy ruda minerallari, ba’zi sanoat ishlab chiqarish chiqindilari, texnik tuzlar, maxsus tayyorlangan moddalar va aralashmalar, masalan, kompleksonatlar (ichki kompleks birikmalar); firitlar (qattiq aralashmalar suyuqlanmasidan olinadigan shishasimon yoki metalsimon donachalar) va boshqalar ishlatiladi.