Tovar siyosati. Tovarlarning ishlab chiqarish assortimenti

24- Mavzu: Favquloddagi foyda va zararlar tahlili
Reja:

1. 
   Favquloddagi foyda va zararlar tahlili
   
2. 
   Korxona hisob foydasi (soliq to‘loviga qadar foyda) tahlili
   

Favquloddagi foyda va zararlar moliyaviy natijaviylikning uchinchi tarkib qatori hisoblanadi. Uning qatoriga bevosita tasodifiy holatlardan ko‘riladigan natijalar kiritiladi. Masalan, suv toshqini yoki yer qimirlashi, yong‘in, bo‘ronlar oqibatida yoki boshqa tabiat hodisalari asosida ro‘y beradigan yo‘qotishlar kiritiladi. Favqulodda foyda yoki daromadlar yoki zararlar qatoriga kiritiladigan a’lohida moddalar «Mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan mahsulot (ish va xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va moliyaviy natijalarning shakllanishi tartibi to‘g‘risida»gi Nizomda aniq ko‘rsatilmagan. Ularning faqat bitta sharti umumiy Nizomda belgilangan, ya’ni yaqin uch yillik oraliqda korxona uchun odatiy hol hisoblanmagan holatlardan olinadigan daromadlar yoki foyda summasi korxona uchun kutilmagan holatlardan olingan daromadlar sirasiga kiritiladi. Kutilmagan yoki favqulodda holatlardan olingan daromadlar yoki ular bo‘yicha yo‘qotishlar moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning alohida tarkib qatori sifatida belgilangan. Ularni korxonada rejalashtirish amalga oshirilmaydi, ya’ni favqulodda daromad va xarajatlar rejalashtirilmaydigan qatorga kiritiladi. Ularning hozirgi paytda korxonalar faoliyat natijaviyligidagi salmog‘i sezilarli ta’sirga ega emas.

Korxona hisob foydasi (soliq to‘loviga qadar foyda) tahlili
Korxona hisob foydasi va uning tarkibiga kiritiladigan qatorlar to‘g‘risida yuqorida kengroq to‘xtalgan edik. Korxona hisob foydasi asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan natija, moliyaviy faoliyatdan natija, favqulodda faoliyatdan yoki holatlardan natijasi jamlangan holda joriy davr bo‘yicha korxonaning hisob foydasi aniqlanadi. Korxona hisob foydasi davlatning va axborot foydalanuvchilarining e’tibor shartidagi asosiy qator hisoblanadi. Daromad va xarajatlar ularning yuzaga chiqish vaqti va o‘rni bo‘yicha yuritilgan holda yakuniy natija ushbu qoida asosida tuziladi. Korxona hisob foydasi yoki soliq to‘loviga qadar bo‘lgan foyda (zarar) summasidan foyda (daromad) solig‘i va foydadan boshqa soliqlar, to‘lovlar va ajratmalarni chegirish asosida korxonaning joriy davr bo‘yicha sof foyda (zarar) summasi aniqlanadi. Respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq barcha xo‘jalik hisobidagi korxonalar foyda (daromad) solig‘i to‘lovchilari hisoblanadi va ularning ayrim guruhi bo‘yicha doimiy va vaqtinchalik imtiyozlar belgilangan. Boshqa soliqli to‘lovlar qatoriga respublika va mahalliy budjetga tushadigan ayrim tur soliqlar kiritiladi. Yagona soliq to‘loviga o‘tgan korxonalarda ushbu soliq turi olingan daromaddan qat’iy stavkalarda hisoblanadi va to‘lanadi. 10.11. Sof foyda va uning o‘zgarishining omilli tahlili Bozor munosabatlari sharoitida har bir xo‘jalik subyekti o‘z faoliyati natijasida sof foydaga erishishni ko‘zlaydi. Shu sababli ham sof foyda miqdorini o‘rganish va unga ta’sir etuvchi omillarga baho berish korxona samaradorligini oshirishga olib keladi. Korxona ixtiyorida qoladigan va uning erkin tasarrufidagi foyda sof foyda deyiladi. Ushbu ko‘rsatkich soliq to‘loviga qadar bo‘lgan foyda summasidan foyda (daromad)dan soliq va boshqa soliqlar va ajratmalar summasini chegirish asosida aniqlanadi. Sof foyda tahlilida uning o‘tgan yillarga, shuningdek, korxona biznes-rejasi ko‘rsatkichlariga nisbatan o‘zgarishlari o‘rganiladi. Moliyaviy natijaviylikning ushbu yakuniy qatori barcha ichki va tashqi axborotdan foydalanuvchilar e’tiboridagi masala hisoblanadi. Tashqi axborotdan foydalanuvchilar korxonaning foydalilik darajasiga, o‘z aktivlarini maqsadli boshqarishning shartlarini belgilashga ham jiddiy ahamiyat berishadi. Masalan, korxona mulkida ta’sischi sifatida qatnashuvchilar aksiya egalari kelishuviga yoki xususiy kapitaldagi ulushiga qarab taqsimlanadigan hisob foydasining holatiga hamda korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda bilan qiziqsalar, investitsiya homiylari esa korxona faoliyatining barqarorligi va o‘sish darajalariga ko‘proq qiziqadilar. Bugungi kunda korxona sof foydasining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: • mahsulot, ish va xizmatlarni sotish hajmining o‘zgarishi; • mahsulot, ish va xizmatlar bahosining o‘zgarishi;
•
mahsulot, ish va xizmatlar ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishi; • davr xarajatlarining o‘zgarishi; • moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda va zararlarning o‘zgarishi; • favqulodda foyda va zararlar o‘zgarishi; • foydadan olinadigan soliqlar va soliqli to‘lovlarning o‘zgarishi. Tahlil etishda har bir omilning sof foyda o‘zgarishidagi mutlaq qiymatlari aniqlanadi. Ularning o‘zgarishlariga baho berish orqali korxonada foydani o‘stirish yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi o‘rganiladi.

Jadval ma’lumotlaridan shuni xulosa qilish mumkinki, tahlil qilinayotgan xo‘jalik subyektining hisobot davridagi sof foyda hajmi o‘tgan yilga nisbatan 4843 ming so‘mga kamaygan. Uning o‘zgarishiga har bitta ko‘rsatkichning ta’sirini farq qatoriga qarab baholash mumkin. Sof foydaning kamayishiga asosan davr xarajatlarining keskin oshib ketganligi hamda foydadan to‘langan soliq summasining o‘tgan yilga nisbatan deyarli ikki marta ko‘payganligi sabab bo‘lgan. Masalan, mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan yalpi foyda summasining o‘tgan yilga nisbatan 349154 ming so‘mga o‘sishi sof foyda summasining shuncha o‘zgarishiga olib kelgan. Davr xarajatlari, asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan olingan zararlar summasining, favqulodda zararlar summasining, foydadan soliqlar summasining o‘tgan yillarga nisbatan o‘sishi natijasida korxona sof foydasi o‘tgan yilga nisbatan 371618 ming so‘mga kamaygan.