Transport logistikasi

TRANSPORT–OMBOR XIZMATLARI MARKETINGI 
7.1. Asosiy tushunchalar 
Hozirgi zamon iqtisodiyoti bozor iqtisodiyoti tamoyillariga, ya‘ni 
mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarishga asoslangan boʻlib, ular rejasi 
ularga boʻlgan talab bilan belgilanadi. Talabni qondirish maqsadida 
kompaniyalar, korxonalar bozor sharoitida raqobat qilishga majbur 
boʻladilar. 
Marketing
(ingliz tilidan. 
bozor
) tizimli oʻrganish va taklif etilgan 
mahsulot va xizmatlarga boʻlgan bozor talabini rivojlantirish demakdir. 
Marketingning asosiy tezislari: ―ishlab chiqargan mahsulotingizni sotish 
oʻrniga uni sotish uchun tavsiya qiling‖. Marketingni ishlab chiqarishni 
boshqarish va marketing tizimi sifatida tashkil etish marketingning bir 
necha bosqichlarini bosib oʻtadi, mahsulot-sotuvchi (marketing - 
sotuvchi) va bozor (xaridor) qilish tushunchasi integrallashgan 
marketing ham ishlab chiqaruvchi, ham iste‘molchining oʻzaro foydasini 
hisobga oladi. 
Marketingning mohiyatini
 
toʻliq quyidagi ta‘rif aks ettiradi: 
―Marketing – ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish va xizmatlarni 
sotish uchun korxonalarni tashkil etish va boshqarishning ilmiy tizimiga 
asoslangan boʻlib, keng qamrovli bozor tadqiqotlari va iste‘mol 
soʻrovlariga asoslangan, ishlab chiqarish hajmini rejalashtirish va vaqt 
jadvalini tasdiqlash, mahsulot va xizmatlarni sotish bilan bogʻliq eng 
qulay iqtisodiy sharoitlarni yaratish uchun talabni ragʻbatlantirishdir‖. 
Zamonaviy marketingning asosiy vazifalari: 
mijozlar talablari 
boʻyicha ishlab chiqarish va marketingning moslashuvchan javobi; 
sotilgan ishlab chiqarish va xizmatlar assortimentining sifati va 
kengaytmasini oshirishda doimiy; ularning talabini ragʻbatlantirish; 
yakuniy natija (foyda) ishlab chiqarish faoliyatining yoʻnaltirilganligi. 
Har qanday korxona faoliyatini amalga oshirishda bu maqsadlarga 
erishish uchun, bozor tadqiqot qaratilgan marketing faoliyati majmuini 

---

83 
e‘tibor va oʻz ishlab chiqarish va marketing tushunchasini shakllantirish 
kerak. 
Marketing amaliyotlar quyidagilarni oʻz ichiga oladi: 

marketing xizmati tuzilmasini shakllantirish; 

iste‘molchilar va bozor salohiyatini aniqlash; 

mahsulot va xizmatlarning raqobatbardoshligini oʻrganish; 

raqobatchilarning oʻz resurslari va imkoniyatlarini tahlil qilish; 

ishlab chiqarishni rejalashtirish, xarajatlarni tahlil qilish, sexni 
ishlab chiqarishning yangi siyosati va byudjetini ishlab chiqish; 

bozorda mahsulot va xizmatlarni ragʻbatlantirishning samarali 
usullarini ishlab chiqish; 

marketingni boshqarish, uning samaradorligini monitoring qilish 
va baholash. 
Mahsulot va xizmatlarga boʻlgan talab darajasiga qarab har xil 
marketing 
turlari
bor: 
o
konversiya
, iste‘molchining mahsulot yoki xizmatga mutlaqo 
salbiy munosabatda ishlatilishi, ularni sotib olishdan voz kechishda 
ifodalanadi; 
o
ragʻbatlantiruvchi
(ijodiy), iste‘molchining mahsulot yoki 
xizmatga toʻliq befarqligi bilan ajralib turadi va ularni sotib olishga 
inter som tushgan; 
o
rivojlanayotgan
, haqiqiy bajarilishi kerak boʻlgan talabning 
potensial kuchi mavjudligida ishlatiladi; 
o
hisoblagich
, boshqalarga nisbatan ba‘zi mahsulotlar yoki xizmatlar 
uchun so soʻradi kamaytirish qaratilgan. 
Marketingning 
boshqa 
tasnifi:

sinxromarketing, talabni barqarorlashtirish uchun ishlatiladi; 

remarketing, susaygan talabni tiklashga qaratilgan; 

demarketing, talab korxonaning oʻz ehtiyojini qondirish 
qobiliyatidan ortiq boʻlgan vaziyatda ishlatiladi. 
Marketing geografiyasig koʻra mumkin tasnifi bozor oʻz ichiga 
oladi: hududiy mamlakat, xalqaro. 

---

84 
Marketing asosiy funksiyalari
: 

bozor tadqiqotlari; 

bozor sharoitlarini tahlil qilish va prognozlash, alohida 
segmentlarining holati, mahsulot va xizmatlar provayderlari va 
iste‘molchilarining xulq-atvorini baholash; 

ishlab chiqarish dasturini kengaytirish yoki qisqartirish boʻyicha 
tavsiyalar ishlab chiqish; 

strategiya va taktikaning shakllanishi narxlar va tariflarning 
oʻzgarishi; 

sotish xizmati. 
Bu vazifalarning har biri muhim ahamiyatga yega. Biroq, faqat 
murakkab va yaqin munosabatda ular marketing vazifalarini samarali hal 
qilish imkonini beradi. 
Rejalashtirish marketing vaqtli ketma-ket yoki parallel but amalga 
oshiriladigan koʻpgina oʻzaro bogʻliq faoliyatdan iborat uzluksiz 
jarayondir. Rejalarning mazmuni oʻtgan davrdagi faoliyatning ustuvor 
holatlari va tahlil amalga oshirilishiga qarab belgilanadi. 
Marketing rejasi quyidagi mi xususiyatlarga ega boʻlishi kerak: 
idrok qulaylik; bu vazifada taqdim amalga oshirish haqiqat; 
moslashuvchan, bajarish davomida rejasi zarur oʻzgarishlar kiritish 
imkonini beruvchi; maksimal qavat qamrov marketing barcha 
komponentlarini qayd; grafika chiqishlari tayyorlash uchun mas‘ul 
shaxslar koʻrsatilgan va maksimal ishbilarmonlik rejalashtirilgan tadbir. 
Barcha marketing rejalari yozma shaklda belgilanadi. Yillik 
rejaning umumiy mazmuni haqida quyidagi oltita savolga javoblardan 
kelib chiqishi kerak: 
1. Siz qayerda joylashgansiz? 
2. Nima maqsadda borishni istaysiz? 
3. Qanday borishni istaysiz? 
4. Kim javobgar? 
5. Maqsadga ―yoʻl‖ qancha turadi? 

---

85 
6. Maqsadga erishganingizni qanday aniqlash mumkin? 
Bunday masalalar kompaniyaning umumiy marketing rejasi, ayrim 
mahsulotlar yoki xizmatlarning marketing rejasi, marketing xizmati 
kompaniyalari faoliyatining rejasi boʻlsin, har doim boʻlishi kerak. 
Marketing faoliyati jarayoni sotishni rejalashtirish, byudjetlashtirish 
va nazorat qilishga doir zarur ma‘lumotlarni tizimli yigʻish va qayta 
ishlashni hamda mijozlarga xizmat koʻrsatish darajasi va sifatini 
baholashni talab yetadi. 
Olingan ma‘lumotlar yechimlarni qabul qilish uchun asos boʻlib 
xizmat qilishi mumkin, u quyidagi muhim talablarga javob berishi 
kerak: 
1. Axborot ehtiyojlari 
muhim boʻlishi va keraksiz ma’lumotlarni oʻz 
ichiga olmaydi 
qaror qabul qilish beri, qoida tariqasida, axborot qayta 
ishlash va ikkilamchi ma‘lumotlarni skrining uchun hyech qanday vaqt. 
Keraksiz mehnat xarajatlarini oldini olish uchun, ish yuritish ish juda 
yerta bosqichida kerak, bunday ma‘lumotlarni yigʻish rad qilish. 
2. 
Axborot oddiy, aniq va xolis boʻlishi kerak
. 
3. 
Axborot oqimi uzluksiz boʻlishi kerak.
Marketing axborot tizimi ichki va tashqi axborot manbalaridan 
iborat. Ularning hech biri ikkinchisining oʻrnini bosa olmaydi. 
Tashqi ma‘lumot 
manbalari
oʻz ichiga oladi: 

marketing oʻrganish mahsulotlari va xizmatlari natijalari, taklif 
raqobatchilar oʻz bozorlarida biznes boʻladi; 

ommaviy axborot vositalarida statistik ma‘lumotlar chop etildi; 

korxonalardan olingan ma‘lumotlar – mahsulot va xizmatlar 
buyurtmachilari; 

koʻrgazma va yarmarkalarda toʻplangan materiallar; 

davlat va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan e‘lon qilingan 
qaror va qoidalar; 

ma‘lumotlarni tashqi savdo holati haqida xabar berish va 
boshqalar. 

---

86 
Marketing axborot tahlil kompaniyasi bilish kerak boʻlgan jihatlar: 
hajmi va mahsulotlar (xizmatlar) muayyan bozor dinamikasi, 
shuningdek, uning individual segmentlari; bozor toʻyinganlik darajasi 
talab mahsulotlar va xizmatlar; iste‘mol bozori va davlat xarid 
rivojlanish tendensiyalari uchun sotib olish kuchi; mahsulotlar va 
xizmatlar iste‘mol va ularning oʻsishi; asosiy raqobatchilar, ularning 
bozor ulushi va raqobat tabiati; kirish va chiqish toʻsiqlari. 
Raqobatchilarni toʻgʻri baholash uchun mahsulot va xizmatlar 
ishlab chiqarish hajmlari toʻgʻrisidagi ma‘lumotlar raqobatbardosh 
rentalar marketing strategiyalari, ularning narxlanish va reklama siyosati 
xususiyatlari, raqobatchilarning moliyaviy resurslari va bozordagi 
barqarorligi ishlatilishi kerak.