Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

gäpi:rsäm 
šaq-šaq, gäpi:rmäsäm āhmaq di:jdi; Püčäk pi:stä āvuz āčsä, öz ajbi:ni: āškār etär; ajran i:čkän quti:ladi, 
kasa ǯalaγan tuti:ladi, 
shuningdek, shevalardagi 
süti:ni: si:mi:r, si:ji:ri:ni soramä;
enäsi:ni köri:p qï:zi:ni:, 
sāpï:ni körip pi:čaγї:ni āl 
kabi
 
maqollarda grammatik qurilma I, II va III shaxs birlikni ifodalasa ham, ulardagi 
didaktik mazmun umumga qaratilgan bo‘ladi. 
Janubiy Surxondaryo o‘zbek shevalaridagi maqol va matallarni sintaktik jihatdan qo‘shma gap tipida tahlil qilar 
ekanmiz, bu borada mukammal tadqiqot olib borgan X.Abdurahmonovning paremalarning bog‘lovchisiz qo‘shma 
gap qurilishida bo‘lishi haqidagi qarashiga tayandik. Ayniqsa, maqol va matallardagi sintagmatik bo‘linishda buni 
yaqqol ko‘rish mumkin. Xususan, 
Enäm
 
ājxar, men tājxar 
maqoli hech qanday bog‘lovchisiz birikkan bo‘lib, 2 
qismli paremaning o‘zi yana ikki sintagmaga bo‘lingan. 
Dïqqän//ǯāvγanda//ti:när, čopan//ölγanda//ti:när 
maqoli 
ham xuddi shunday tarkibli bo‘lib, faqat bunda sintagmatik bo‘linish to‘rtta. Har ikkala maqol ham bog‘lovchisiz 
qo‘shma gap tipiga ega.
Paremiologik birliklarda morfologik va sintaktik ko‘rsatgichlarda grammatik kategoriyalarning ham ahamiyati 
juda katta. Chunki mustaqil so‘zlar bir maqolda, deylik, 
Özi: p
ā
smӓndӓ, dim
āγ
ї: āsmānda
 
tarkibidagi o‘zlik 
olmoshi+o‘rin-joy oti
 
qolipida kelsa, 
O‘zlari posman, dimog‘lari osmon
shaklida o‘zgarishga uchrasa ham 
morfologik xususiyatini saqlaydi. Biroq maqol tarkibidagi 
-da
o‘rin-payt kelishigidagi so‘z gap bo‘lagi sifatida o‘rin 
holi (
posmonda, osmanda
) bo‘lib kelsa, boshqa vaziyatda bosh kelishikda (
osmon, posman
) kelib, kesim vazifasini 
bajaradi. 

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
71
2023-yil 7-son
Tadqiqot
Mavzuyimiz doirasida yana bir jihat – maqollarni matnga ko‘chirish masalalari ham mavjud bo‘lib, fursati bilan 
unga ham to‘xtalishni lozim ko‘rdik. Chunki maqolning oddiy so‘zlashuvdagi ifodasi yozma matnda ko‘p hollarda 
ortologik jihatdan o‘zgarishlarga yuz tutadi.
Shevaga mansub barqaror birikmalarda lakunar birliklarning kelishi tabiiy holatdir. Oddiy so‘zlashuvda ularni 
izohlovchi, mazmunan to‘ldiruvchi so‘zlar ilova qilinmaydi. Biroq leksikografik ko‘lamda ular adabiy til unsurlari 
bilan muqobillikda izohlanadi (Z.Xolmonova, D.Nasriyevalarning “O‘zbek shevalaridagi lakunar birliklar lug‘ati”ga 
kiritilgan “Do‘sting kelsa,