«tuproqshunoslik»

6.3. MAXSAR O‘SIMLIGINI YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI
Maxsar bir yillik o‘t o‘simlik (21-rasm). Poyasining bo‘yi 1 m gacha boradi, shoxlab o‘sadi. Barglari lanset ovalsimon yoki ellipssimon, chetlari tishli va tikanli hamda tupguli savatcha.

Ma xsar issiqsevar, qurgoqchilikka va issiqqa chidamli o‘simlik, boshqa moyli o‘simliklarga nisbatan namni kam talab qiladi. Nixollari 46° sovuqda chidaydi. U tuproq tanlamaydi, shur tuproqlarda ham o‘saveradi, lekin unumdor yerlarda mo‘l hosil beradi. O‘zbekistonda Milyutinskiy 114 navi eqiladi.

Maxsar kuzgi bug‘doy, makkajo‘xori, oqjo‘xori va dukkakli ekinlardai so‘ng ekilsa mo‘l hosil beradi.

Maxsar eqiladigan yerni ishlash g‘alla ekinlarinikidan farq qilmaydi.

Maxsar erta bahorda boshoqli don ekinlari bilan bir vaqtda keng qatorlabqator orasi 4560 sm dan qilib seyalkada eqiladi, shunda gektariga 1012 kg ypyg‘ sarflanadi. ypyg‘ 56 sm chuqurlikka ko‘miladi. Maxsarni 45X45 yoki 60x60 sxemada kvadratuyalab ekish ham mumkin, bunda har uyada 34 ta o‘simlik qoldiriladi. Maxsar parvarishi ypyg‘ unib chiqmasdan oldin boronalash, usuv davrida qator oralarini 23 marta kultivasiya qilishdan iborat.
Maxsar hosili o‘zo‘zidan to‘kilmaydi, shuning uchun uni to‘liq pishib yetilgandan so‘ng maxsus kombaynda uribyig‘ib olinadi.
Nazorat savollari
1.Maxsar o‘simligini xalq xo‘jaligida qanday ahamiyati bor?
2.Maxsar o‘simligini tashqi omillarga qanday ta’siri bor?
3.Maxsar o‘simligini qanday navlari bor?


6.4. ZIG‘IR VA KUNJIT EKINLARINI YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI

Zig‘ir (Linum) zig‘irdoshlar (zig‘irgullillar oilasi)ga mansub bir yillik va ko‘p yillik o‘simliq Yer yuzida 200 turi uchraydi. Tolasi va moyi uchun eqiladigan zig‘ir (L. usitatissimum) ahamiyatli. Poyasi 30175sm, ingichka, yuqori qismidan shoxlaydi. Barglari mayda, nashtarsimon, bandsiz. Aprelmay oylarida gullaydi, gullari mayda, havo rang, pushti bo‘lib, asosan o‘zidan changlanadi. Mevasi besh uyali, dumaloq ko‘sakcha, urug‘i mayda, yassi, silliqyaltiroq, seryog (4249%), iyulda pishadi, 1000 donasi 313g bo‘ladi. Po‘stlog‘idan lenta shaklda tola ajralib chiqadi. Gektaridan 78 s tola va o‘shancha urug‘ olinadi. Zig‘ir tolasidan avtomobil, aviasiya, rezina va poyabzal sanoatida, urug‘idan oziqovqat sanoatida foydalaniladi. zig‘ir kunjarasi (tarkibida 33 34% oqsil, 89% moy bor) chorva m ollari uchun to‘yimli ozuqa. Zig‘irning quyidagi 5 turi eqiladi: 

I) tolasi uchun eqiladigai bo‘ydor 3ig‘ir poyasi 80100sm, silliq, ko‘sakchasi unchalik ko‘p emas. Poyasining og‘irligiga nisbatan 25% gacha tola va 10% gacha urug‘ chiqadi; 

2) oraliq 3ig‘ir (mejeumok)poyasi 5070sm, ko‘sakchasi ko‘p. Asosan moyi va qisman tolasi uchun o‘stiriladi; 

3) moyi uchun eqiladigan zig‘ir poyasi 3035sm, sershoh ko‘sakchasi ko‘p (200g); 
4) yirik urug‘li zig‘ir poyasi 4560sm; 
5) serpoya chala kuzgi zig‘ir serbargligi va kusagini ko‘pligi (250 gacha bilan boshqa zig‘irlardan farq qiladi
Kunjut (Sesamum L.) kunjutdoshlar (kunjutgullilar oilasi)ga mansub bir yoki ko‘p yillik o‘simliq 35 tacha turi bor (22-rasm) Vatani – Afrika, Hindiston, Xitoy, 
Misr, Gresiya, Eron va boshqa mamlakatlarda qadimdai eqiladi. Buyi 12 m, poyasi tik sershoh 4 yoki 8 qirrali, bezli tuklar bilan qoplangan. O‘q ildizi 1m gacha chuqurga kiradi, barglari qisqa bandli, o‘rta qismidagi barglar uzun bandli, yirik chetlari o‘yiqli yoki tekis. Guli tutashgan 5 ta tojbargli, yirik (4 smcha), och pushti, binafsha rang yoki oq, barg qo‘ltiqlarida 13, ba’zan 5 tadan bo‘ladi. Mevasi 4, 6 yoki 8 qirrali ko‘sakcha, uzunligi 35sm. Ko‘sakcha pishganda qirralaridan chatnab, urug‘i sochiladi. Bitta ko‘sakchada 80 tacha urug‘ bo‘ladi, ming dona urug‘i 25 g.
Po‘sti archilgan urug‘idan pasta taxin moyi olinib, undan taxin holvasi tayyorlanadi. Qaynoq presslash yo‘li bilan olingan moydan texnikada foydalaniladi. Moyi va urug‘i oziqovqat sanoati hamda medisinada ishlatiladi. Kunjutning o‘sish davri 80150 kun. Issiqsevar va yorug‘sevar o‘simliq Urug‘i 1820° da unib chiqadi. Gullash davrida va undan keyin azot, fosfor hamda kaliyni ko‘p iste’mol qiladi. Bo‘z tuproqli, unumdor, dondukkakli ekinlardan bo‘shagan yerlarda mul hosil beradi. Kunjut eqiladigan yer gektariga 1015 t go‘ng, 300400kg superfosfat, 60100kg azotli o‘g‘it hisobidan o‘g‘itlanadi. Asosan, may oyida qator oralarini 45 6070sm qilib eqiladi. Gektariga 56kg urug‘ sarflanadi. Har ga yerdan 810 s hosil olinadi. Turkmanistoi, Uzbekistoi, Ozarbayjon respublikalari va Krasnodar o‘lkasida Kubanes55, Toshkent112 va Seraxskiy470 navlari eqiladi.