Тупроқшунослик асослари

2NН₃ + Н₂SO₃ ----- (NН₄)₂SO₃

ammoniy karbonat hosil qiladi, keyinchalik ammoniy tuproq zarrachalarida singdiriladi (TSK)

[TSK]Сa²⁺ + (NН₄)₂SO₃ = [TSK]NH₄ + СaSO₃

Ammonifikatsiya turli tuproqlarda aerob va anaerob sharoitda o’tadi, lekin kuchli ishqorli va kislotali sharoitda jarayon sustlik bilan o’tadi.

Ammonifikatsiya jarayoni natijasida ajralib chiqkan ammiak va o’g’itlar tarkibidan tuproqqa tushgan ammiak nitrifikatsiyaga uchraydi. Bu jarayon ikki bosqichda boradi:
1. 2NН₃ + 3O₂ = 2НNO₂ + 2Н₂O
2. 2НNO₂ + 3O₂ = 2НNO₃
Tuproqda nitrat kislota 2НNO₃+ Сa(НСO₃)₂ = Сa(NO₃)₂ +2Н₂СO₃ neytrallanadi.
Tuproq namligi dala nam sig’imiga nisbatan 60-70% hamda tuproq harorati 25-320 S va РН 6,2-8,2 atrofida bo’lsa, bu jarayon juda tez o’tadi. (bo’z tuproqlarda sug’orish, ishlov berish natijasida nitrifikatsiya jarayoni tezlashadi).
Ayrim tuproqlarda 1 kg tuproq hisobida bir yil davomida 100 mg.kg nitrat kislotasi hosil bo’lishi mumkin. (300 kg/ ga).
Nitratlar denitrifikatsiya jarayoni natijasida gazsimon azot birikmalari – NO2, N₂O va molekulyar N₂ azotgacha qaytariladi. Denitrifikatsiya anaerob sharoitda, ayniqsa ishqoriy muhitda tez o’tadi.
НNO₃----НNO₂-----Н(NO)₂--------Н₂O--------------- Н₂
nitrat nitrit giponitrit azot oqsili molekulyar azot
Bu jarayon natijasida 10-15% azot atmosferaga uchib ketishi mumkin.
Biologik denitrifikatsiyadan tashqari tuproqda, ayniqsa ildiz atrofida xemodenitrifikatsiya o’tishi kuzatiladi.
(To’xtatish yo’llari: ishlov berish, to’g’ri sug’orish, nitrifikatsiya ingibitorlarini qo’llash).
Sug’orish natijasida tuproqning yuvilish va eroziyaga uchrashi hisobiga ham 15-20% azot, sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida yo’qotiladi.
Azotning organik moddalar tarkibiga 5-15% va singdirilish 3-5% tashkil etadi. SHuningdek tuproqdagi mineral azot va o’g’it tarkibidagi azotning 30-50% o’zlashtiriladi. Birinchi yili qolgan qismi yukotiladi.
Tuproqka azotning kuyilishi atmosferada 1 ga 5-15 kg.ga bir yilda.
O’simliklar tarkibida 30-100 kg.ga, Simbio fiksatsiya 100-300 kg.ga erkin azotofiksatsiya 60-50 kg.ga va organik moddalar tarkibidan mineralizatsiya natijasida 10-50 kg.ga qo’shilishi mumkin.
34-jadval
Ammiakatlar tavsifi (D.A.Korenkov ma’lumotlari)

Ammiakatlar	Tarkibidagi azot miqdori, %	Tarkibi, %
		Ca(NO3)2	CO(NH2)2	NH4NO3	H2O	NH3
Kaltsiyli va ammiakli selitra.	30,5 –31,6	25-28	-	27-30	22-30	18-20
Ammiakli selitra	34-37,5	-	-	64-67	16-22	14-17
Karbamid
Karbamid va ammiakli sel.	37,5-41,0	-	-	53-56	18-24	23-26
Karbamid va ammiakli sel.

1.Ugleammiakatlar - ammoniy karbonat (NH₄)₂ CO₃ ammoniy bikarbonat NH₄HCO₃ va karbamid СO(NH₂)₂ ning suvdagi eritmalari bo’lib, tarkibida 18-35% azot saqlaydi, 12% karbonat angidrid (СО₂) gazi va shuningdek 4-7% erkin ammiak bo’ladi.Past haroratda kristallanadi. Ugleammiakatlar yilning issiq davrlarida qo’llaniladi. Ugleammiakatlar albatta tuproqning 10-16sm chuqurligida solinib ko’milib ketilishi shart. Ugleammiakatlar asosiy o’g’itlashda ekishdan oldin va oziqlantirishda qo’llaniladi. Qator orasi ishlanadigan ekinlarda ham qo’llash mumkin. Bunda o’simliklarni kuydirmasligi uchun o’g’it qatoрНi o’rtasiga yoki o’simliklardan kamida 10-12 sm uzoqlikda ko’milib ketiladi.

Suyuq azotli o’g’itlar bilan ishlashga faqatgina tibbiy ko’rikdan o’tgan va maxsus instruktsiya (ko’rsatma) asosida ta’lim olgan shaxslarga ruxsat beriladi.
Suyuq azotli o’g’itlar bilan ishlaganda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish shart.
Qattiq ammoniyli o’g’itlar.
Ammoniy sulfat - (NН₄)₂SO₄. Oq yoki och kul rangli kristall tuz bo’lib,tarkibida 20,8-21,0 % azot saqlaydi. Suvda yaxshi eriydi. Gigroskopikligi va qotib qolishi kuchsiz. O’g’it namligi 2% dan oshmaganda yaxshi sochiluvchanlikka ega bo’ladi.Tuproqqa solingach uni kislotaliligini oshiradi. Sintetik ammiakka sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi: