Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
-§. Silliq stvolli o‘qotar qurollar stvoli kanalinig otilgan
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2-§. Silliq stvolli o‘qotar qurollar stvoli kanalinig otilgan snaryadlarida izlarning hosil bo‘lish mexanizmi Silliq stvolli qurollarning otilgan snaryadlaridagi izlarning hosil bo‘lish mexanizmi o‘ziga xos qonuniyatlarga ega hamda narezli qurollardan otilgan o‘qlardagi izlarning hosil bo‘lish mexanizmidan birmuncha farq qiladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, silliq stvolli o‘qotar qurollardan otiladigan sochma o‘qlar va kartechlarning bir patronga mo‘ljallangan miqdori ⎯ polisnaryad deb, bir dona o‘q ⎯ monosnaryad deb ataladi. Silliq stvolli qurol stvoli kanalining polisnaryaddagi izlarining hosil bo‘lish mexanizmini quyidagicha tasavvur etish mumkin. Patron kapsyuli urilganidan so‘ng, gilza ichidagi porox yonib ketadi. Porox gazlari bosimining ortish tezligi va uning maksimal qiymati patron kapsyuli, poroxning turi va sifatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Porox gazlarining bosimi ta’sirida patron piji siqiladi va olg‘a harakat qilib, polisnaryadni oldinga suradi (masalan, sochma o‘qlar polisnaryadi). Polisnaryad ham o‘z navbatida siqiladi va uning uzunligi kamayadi (E.Shteyngoldning tajribalariga ko‘ra ⎯ polisnaryad uzunligining 20%gacha) va avval gilzaning ichida, so‘ng esa qurol stvoli kanali ichida o‘z harakatini boshlaydi. Sochma o‘qlarda metall gilzaning ichki sirti devorlaridan izlar qoladi va bu izlarga ko‘ra aynanlikni aniqlash mumkin bo‘ladi. Gilzadan chiqish vaqtida chetki (periferik) sochma o‘qlar o‘z harakatini o‘zgartiradi: o‘zlariga qo‘shni bo‘lgan sochma o‘qlar ta’sirida ular o‘q kirish joyi sirti tomonga siljishga va aylanishga majbur bo‘ladi. Ushbu vaqtda sochma o‘qda metall gilza og‘zidan qoladigan ikkinchi iz hosil bo‘ladi. Chetki (periferik) sochma o‘q gilza og‘zi orqali harakat qilib, 281 kattaroq hajmdagi sohaga o‘tayotganida ham unga qo‘shni sochma o‘qlarning ta’siri davom etayotgan bo‘ladi. Shuning uchun bu sochma o‘q o‘zining dastlabki holatini o‘zgartiradi va stvol kanalining o‘q kirish qismi sirtiga yopishadi. Gilzaning og‘iz kesimi ushbu sochma o‘qning sirtidan yupqa metall qatlamini shilib qoladi va natijada ushbu sirtda iz hosil bo‘ladi. Stvol kanalining o‘q kirish qismidagi harakati jarayonida sochma o‘q yana barcha tomondan siqilib qolgan bo‘ladi. Bu sochma o‘q qurol stvoli kanalining sirti bo‘ylab harakat qilib, stvol kanali sirtiga ishqalanadi va sochma o‘qning stvolning iz hosil qiluvchi sirtlari bilan ta’sirlashgan sohasida oval shaklidagi izlar qoladi. Otilgan sochma o‘qlarda gilza korpusining ichki sirti va gilza og‘iz kesimi izlarining bo‘lmasligi, sochma o‘qlarning qurol stvoli kanali bo‘ylab harakat qilishida ushbu izlarning yo‘qolib ketishi bilan izohlanadi. Polisnaryad ortib boruvchi tezlik bilan qurol stvoli kanalida harakat qiladi va xuddi porshenga o‘xshab havo ustunini stvol kanalidan surib chiqaradi. Polisnaryad harakatining tezlanishi vaqtida, ajralish hodisasi uchun sharoit vujudga keladi, ammo polisnaryad sochma o‘qlarning markazdan qochuvchi harakatini amalga oshira olmaydi va pijning faol ta’siri natijasida, stvol kanalida yagona jism kabi harakatini davom ettiradi, boshqacha aytganda, polisnaryad monosnaryad kabi harakat qiladi. Shuning uchun polisnaryad stvol kanalida har tomondan siqilgan holda o‘tib boradi, ushbu siqilish polisnaryad materialining elastikligidan ortiq bo‘ladi. Natijada polisnaryadning ayrim sochma o‘qlari deformatsiyaga uchraydi. Sochma o‘qlarning o‘zaro ta’sirlashishi natijasida esa ularda «ta’sirlashish (kontakt) dog‘lari» vujudga keladi. Ushbu ta’sirlashish (kontakt) dog‘larining shakli, miqdori va o‘lchamlari polisnaryad sochma o‘qlarining diametri va ularning polisnaryadda joylashish holatiga bog‘liq bo‘ladi. Polisnaryaddagi ayrim sochma o‘qlar, o‘zining diametriga bog‘liq ravishda aylana bo‘ylab joylashgan bo‘ladi va qurol stvoli kanalining ichki sirti bilan ta’sirlashadi. Polisnaryad sochma o‘qlarining qurol stvoli kanalida kiruvchi harakati vaqtida, sochma o‘qlarning «yumshoq» metalli stvol kanalining devoriga ishqalanadi va natijada stvol kanalining ichki devorlaridagi bo‘rtiq mikrorelyefidan, sochma o‘qlarning sirtida o‘zaro parallel joylashgan chiziqlar guruhi ko‘rinishidagi izlar vujudga keladi. Shunday qilib, qurol stvoli kanalining sochma o‘q (kartech)lardagi izlari — oval shaklidagi maydoncha bilan chegaralangan 282 (o‘ralgan) chiziqlar ko‘rinishiga ega bo‘ladi va ularning egriligi qurol stvoli kanali sirtidagi bo‘rtiq mikrorelyeflarning egriligiga mos keladi. Sochma o‘qlarda ushbu izlar qurol stvoli kanalining ichki diametri va individual xususiyatlarini aks ettiradi hamda ushbu izlarga ko‘ra silliq stvolli o‘qotar qurollarni identifikatsiya qilish mumkin bo‘ladi. Ushbu izlarning shakli va o‘lchamlari, sochma o‘qlarning o‘lchami, qurol stvol kanalining diametri hamda polisnaryad elementlari (sochma o‘qlar)ning ajralish kuchi qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. Porox zaradi og‘irligining va pijlar diametrining ortishi sochma o‘qlarning qurol stvoli kanali ichki sirti bilan ta’sirlashish sohasining o‘lchamini ortishiga olib kelishi mumkin, natijada sochma o‘qlarning sirtidagi chiziqlardan iborat izlarning ham maydoni ortib ketadi. Polisnaryad sochma o‘qlarida iz hosil qiluvchi obyekt bo‘lib, qurol stvoli kanali — uning butun uzunligi hisoblanadi. Polisnaryad stvol kanali bo‘ylab, o‘zining joylashishini o‘zgartirmasdan harakat qiladi va chetki (periferik) sochma o‘qlar qurol stvoli kanalining ichki sirtidagi mikrorelyefning xususiyatlarini, stvol kanalining boshlanishidayoq o‘zida aks ettiradi. Qurol stvolining og‘iz kesimi bu holda asosiy iz hosil qiluvchi soha hisoblanmaydi. Bu hodisani o‘z vaqtida V.F.Gu щ in va L.F.Savranlar ta’kidlaganlar. Masalan, hali 1973-yildayoq, V.F.Gu щ in stvol kanali silindrsimon bo‘lgan miltiqdan o‘q otilishida, porox gazlari bosimi maksimal qiymatga ega bo‘lgan (stvol kanalining birinchi 10 smli ) sohasi hosil bo‘lgan stvol kanali izlarining shakli, o‘lchamlari va egriligi ushbu snaryadning butun stvol kanali bo‘ylab harakati jarayonida o‘zgarmasligini aniqlagan. L.F.Savran ham (1981) ushbu sohani sochma o‘qlarning deformatsiyasiga ta’sir ko‘rsatadigan asosiy soha deb hisoblagan hamda sochma o‘qlarda ta’sirlashish dog‘lari va stvol kanalining izlarini hosil bo‘lishining sababi — snaryadga porox gazlarining ta’siri emas, balki snaryadlarning qurol stvoli kanalining porox gazlari bosimi maksimal qiymatga ega bo‘lgan (stvol kanalining birinchi 10 smli ) sohasidagi eng katta tezlanishli harakati oqibatidagi kuchlanish deb ta’kidlagan. Polisnaryad sochma o‘qlarining qurol stvoli kanalidagi harakati jarayonida sochma o‘qlar sirtida stvol kanali mikrorelyeflaridan hosil bo‘lgan belgilar yo‘qolib ketadi va ularning o‘rniga yangi belgilar hosil bo‘ladi, ammo ushbu yangi belgilar ham o‘z navbatida, stvol kanalining keyingi sohalari bilan ta’sirlashish natijasida yo‘qolishi mumkin, bu oxirgi belgilar esa stvol kanali og‘zidagi nuqsonlar (masalan, agar otish 283 qirqma miltiqlardan amalga oshirilgan bo‘lsa) ta’sirida yo‘qolib ketishi mumkin. Boshqacha aytganda, qurol stvoli kanalining dastlabki mikrorelyeflari kelgusi mikrorelyeflar bilan qoplanib ketadi. V.F. Gu щ in (1973) sochma o‘qlar sirtidagi oval sohalarni o‘rganib, sochma o‘q va kartechlarda ikki turdagi izlar hosil bo‘lishini aniqlangan va ularni shartli ravishda birlamchi va ikkilamchi izlarga ajratgan. Birlamchi izlar qurol stvolining orqa kesimida, polisnaryad sochma o‘qlarining o‘zaro zichlashishi va ajralishi natijasida hosil bo‘ladi. Stvol og‘zi toraygan (chok, yarim chok va shu kabilar) miltiqlardan otishda, snaryadlar stvol kanali bo‘ylab harakat qilib, stvolning toraygan qismiga kirishdan oldini o‘z holatini o‘zgartiradi. Sochma o‘qlar stvolning toraygan qismiga kirishdan oldin siljishga va aylanishga majbur bo‘ladi. Aynan shu sohada va shu vaqtda sochma o‘qlarda ikkilamchi izlar hosil bo‘ladi va ularning maydonlari birlamchi izlarning maydonlaridan kichikroq bo‘ladi. Shunday qilib, V.F. Gu щ in polisnaryad sochma o‘qlaridagi izlarning miqdori qurol stvoli kanalining xususiyatlariga (torayganligi, silindrsimon shakldaligi) deb xulosa qilgan. Bitta iz ⎯ silindrsimon stvol kanalidan, ikkita iz ⎯ agar stvol kanalida toraygan qismi mavjud bo‘lganda vujudga keladi. Shu bilan birga YE.I. Stashenko (1983) silindrsimon stvol kanalli miltiqdan otilgan chetki (periferik) sochma o‘qlarda ikkita ta’sirlashish dog‘lari hosil bo‘lishini aniqlagan. Hozirgi vaqtda patronlarni tayyorlashda, ichiga o‘q, sochma o‘q va kartechlar joylashtiriladigan snaryad konteynerlardan foydalaniladi. Bu holda quroldan o‘q otilganda qurol stvoli kanalining ichki sirti bilan snaryadlar emas, balki shu konteyner ta’sirlashadi va natijada iz hosil bo‘lish mexanizmiga ushbu konteynerning ichiga joylashtirilgan snaryad (o‘q, sochma o‘q va kartech)ning turi hamda konteynerning o‘zi ta’sir ko‘rsatadi. Konteynerlar turi (o‘q yoki sochma o‘qlarga mo‘ljallangan), tuzilishi va materialiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. To‘rt yaproqli konteyner oldingi qismida to‘rtta kertikli stakan shaklida tayyorlangan bo‘lib, unga sochma o‘qlar joylashtiriladi. Bunday konteyner gilza korpusi ichida pij (qog‘oz, namat va boshqa) ustiga o‘rnatiladi. Boshqa turdagi konteyner ⎯ yaxlit (monolit) pij–konteyner hisoblanadi. O‘qli konteyner, odatda ikki qismdan iborat bo‘ladi. Konteynerda joylashgan snaryadlar qurol stvoli kanalining devorlari bilan ta’sirlashmaydi, shuning uchun iz qabul qiluvchi obyekt sifatida ushbu konteyner ⎯ uning tashqi sirti maydonga chiqadi. 284 Sochma o‘qli konteyner qurol stvoli kanalida harakat qilib biroz deformatsiyaga uchraydi, chunki uning ichidagi sochma o‘qlar (kartechlar) porox gazlarining ta’sirida zichlashadi. Buning natijasida chetki (periferik) sochma o‘qlar konteyner devorlariga bosiladi va ushbu sohalarni qurol stvoli kanali devorlariga tomon siqadi. Ushbu sohalar va qurol stvoli kanali sirti orasida ishqalanish yuzaga keladi va natijada konteynerning tashqi sirtida dumaloq shakldagi chegaraga ega bo‘lgan va o‘zaro parallel chiziqlar paydo bo‘ldi. Ushbu chiziqlar stvol kanali ichki sirtining mikrorelyeflari ta’sirida hosil bo‘ladi va ularning balandligi va chuqurligi turlicha bo‘ladi. Izlarning o‘lchami, miqdori va ularning konteyner sirtida joylashishi zichligi patronga joylashtirilgan sochma o‘qlarning diametriga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu sochma o‘qlarning diametri kichiklashsa, izlarning o‘lchami ham kichiklashadi va miqdori ortadi. Izlarning aynanlikni aniqlovchi ahamiyati ularning o‘lchamiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Yuqorida ta’riflangan izlar bilan bir qatorda, sochma o‘qlarning konteynerida, xususan uning orqa (ishqalanuvchi) qismida ham qurol stvoli kanalining ichki sirtidan yaxshi ifodalangan izlar (chiziqlar, ishqalanishlar) qoladi, qurolni ushbu izlarga ko‘ra identifikatsiya qilish mumkin. Konteynerlardagi silliq stvollarning izlari yuqori identifikatsion ahamiyatga ega bo‘ladi. Konteyner sirti bo‘ylab joylashgan chiziqlarning ifodalanganlik darajasi turlicha bo‘ladi. Konteynerning bo‘ylama chetlari atrofidagi izlardagi chiziqlarning uzunligi uning uzunligiga teng, chiziqlarning chuqurroq va kengroq ifodalangan bo‘ladi. Konteynerning chetlaridan uzoqlashgan sari, izlarning uzunligi va kengligi, shuningdek ifodalanganlik darajasi kamayib boradi. Identifikatsiya uchun yaroqli, barqaror va yuqori ifodalanganlik darajasiga ega bo‘lgan izlar (chiziqlar) konteynerlarning orqa qismi (dumi)da joylashgan bo‘ladi. Qurol stvoli kanali mikrorelyefining konteyner sirtida aks etishi konteynerning materialiga va porox gazlarining konteynerning tubiga ko‘rsatadigan ta’siriga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, qurol stvoli kanalining konteynerlardagi izlaridan ayrim hollarda identifikatsiya maqsadlarida samarali foydalanish mumkin (52–rasm). |