Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
mm
gacha aniqlikda o‘lchanadi. Patronning og‘irligi tarozi yordamida tortilib 0,01 ggacha aniqlikda o‘lchanadi. O‘lchashlar bir necha marta o‘tkaziladi va olingan qiymatlarning o‘rtacha o‘lchami hisoblanadi. Patronlarni o‘lchash natijalari, tuzilishidagi va alohida qismlari materiallarining xususiyatlari maxsus adabiyotlardagi ma’lumotlar bilan solishtiriladi. O‘rganilayotgan belgilarning majmuasi, ularning u yoki bu turdagi ma’lumotlar bilan mos kelishi tekshirilayotgan patronning muayyan tur va namunadagi patronga tegishli deb xulosa chiqarishga asos bo‘ladi. Keyin patronning yonbosh tomonidan masshtabli usulda fotosuratga olinadi. Ov patronini, agar uning pijlarida markirovka belgilari bo‘lsa, gilza og‘zi tomonidan ham suratga olinadi. Patronda porox zaradining mavjudligini eksperimental o‘q otishi natijasida yoki tekshirilayotgan patronni qismlarga ajratib aniqlanishi mumkin. Agar eksperimenal o‘q otishda o‘q otilmasa, ushbu patronni qismlarga ajratish va uning tarkibida porox zaradi bor–yo‘qligini aniqlash lozim. Qo‘lbola patronlarni tadqiq qilishda tarkibiy qismlarning mavjudligidan tashqari, ushbu patron snaryadining boshlang‘ich tezligi va solishtirma kinetik energiyasini ham aniqlash lozim. O‘zgartirilgan patronlarni tekshirishda, o‘zgartirishga uchragan patronning dastlabki (o‘zgarishdan oldingi) namunasini aniqlash lozim. Bu maqsadda taqdim etilgan patronning tuzilish xususiyatlari va markirovka belgilari o‘rganiladi. Bu jarayonda patronlarning tuzilishidagi xususiyatlari o‘zgarib ketishini yodda tutish zarur. O‘zgartirish patronlarning sirtiga mexanik ishlov berish yoki xech qanday ishlov bermasdan amalga oshirilishi, patronlarning o‘q yoki gilzalariga ham mexanik ishlov berilgan bo‘lishi mumkin. O‘qlarga, ularning boshchasini qirqib yoki kesib olib o‘zgartirish berish mumkin. Gilzalarni, ularning gilza korpusidan kattaroq bo‘lgan qalpoqchasini olib tashlab yoki korpusini egovlab o‘zgartirish mumkin. Masalan, TT rusumli to‘pponchadan otish maqsadida 7,62 mm kalibrli revolver patronining korpusi kesib olib tashlanishi mumkin. 160 Undan tashqari, patronlarni o‘zgartirish, o‘qning gilza ichiga chuqurroq kiritib ham amalga oshirilishi mumkin. Masalan, «Borxardt– lyuger Parabellum P–08», «1938-yil namunali Walther» to‘pponchalaridan otish uchun 1930-namunali, 7,62 mm kalibrli to‘pponcha patronining o‘qini gilza ichiga botirib kiritish mumkin. Turli patronlarning qismlaridan yasalgan (yig‘ilgan) patronlarni tadqiq qilishda, ushbu patronni tayyorlashda foydalanilgan o‘q va gilzalar aynan qanday turdagi va rusumdagi patronlarga tegishli ekanligini aniqlash lozim, bu maqsadda ushbu o‘q va gilzalarning tuzilishi xususiyatlari va markirovka belgilari o‘rganilishi kerak. To‘liq qo‘lbola patronlar amaliyotda juda kam uchraydi, chunki patronni to‘liq qo‘lbola usulda tayyorlash muayyan qiyinchiliklar bilan bog‘liq. Gilzalar asosan jez yoki po‘latning ichini o‘yib tayyorlanadi. O‘qlar quyish, tokarlik stanogida yo‘nish (egovlash) usullari bilan tayyorlanishi mumkin. O‘qlarni quyish uchun qo‘rg‘oshin, qalay kabi moddalardan, stanokda yo‘nish uchun po‘lat, jez, mis va shu kabi moddalardan foydalaniladi. Qo‘lbola patronlarni ishlatish uchun ko‘p hollarda zavodda yasalgan patronlarning gilzalaridan foydalaniladi. Qo‘lbola patron o‘qining shikast yetkazuvchi ta’sirini aniqlash maqsadida, ushbu patron eksperimental otib ko‘rilishi lozim. Ushbu eksperimentdan oldin, taqdim etilgan qo‘lbola patronlarni qismlarga ajratish va uning gilzasi ichidagi porox miqdorini tekshirish shart. Chunki, qo‘lbola patronlarga porox zaradi belgilanganidan ko‘ra ko‘p solingan bo‘lishi mumkin. Agar tekshirilayotgan qo‘lbola patron gilzasi ichida poroxning zaradi keragidan ortiqcha bo‘lsa, uning miqdorini kamaytirish va undan so‘ng eksperiment o‘tkazish kerak. Tadqiqotga taqdim etilgan barcha qo‘lbola patronlar otib ko‘rilishi lozim, chunki har bir patron o‘zining xususiyatiga ko‘ra individual bo‘ladi va shu bois eksperiment jarayonida turli natijalar olinishi mumkin. Ushbu turdagi eksperimentlarni o‘tkazish uchun texnik jihatdan soz qurol olinadi. Agar tekshirilayotgan qo‘lbola patron individul tuzilishga ega bo‘lgan (masalan, patrondonning shakli va o‘lchami, kalibri), qo‘lbola quroldan otish uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, u holda eksperimentlar aynan shu quroldan foydalanib o‘tkazilishi kerak. Buning iloji bo‘lmasa, tadqiqotga keltirilgan qo‘lbola patronlarni otish mumkin bo‘lgan standart quroldan foydalanish mumkin. 161 Ayrim hollarda, patronni qurolning diametri kattaroq bo‘lgan patrondonida kerakli holatda ushlab turish maqsadida, gilzaning korpusi qog‘oz, mato bo‘laklari yoki skotch (yoki ajratgich lenta) bilan o‘raladi. O‘zgartirilgan to‘pponcha patronlarini revolverdan otish maqsadida, gilzalarning aylana ariqchalari sim bilan o‘raladi. Ushbu holatlarni eksperimentlarga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazishda albatta inobatga olish kerak. Qo‘lbola patronlar bilan eksperimental o‘q otishda xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya etish lozim. Shu bois, eksperimentlar qurolni maxsus moslamaga o‘rnatib o‘tkazilishi kerak. Hozirgi vaqtda eksperiment o‘q otishni amalga oshirish maqsadida — elektron millisekundomer yordamida otilgan o‘qning muayyan masofa (odatda 1 metr)ni bosib o‘tishining vaqtini o‘lchash mumkin bo‘lgan maxsus qurilmalardan foydalaniladi. So‘ng, o‘q uchib o‘tgan masofa va vaqt yordamida o‘qning tezligi hamda kinetik energiyasi tegishli formulalar yordamida hisoblanadi. Hisoblangan kinetik energiya qiymati minimal solishtirma kinetik energiya — 0,5 Joul/mm2 bilan solishtiriladi. Agar, hisoblangan kinetik energiya minimal kinetik energiyaga teng yoki undan katta bo‘lsa, tekshirilayotgan o‘qning shikastlovchi ta’siri yetarli deb topiladi hamda patron jangovar o‘q- dorilar turkumiga tegishli deb xulosa chiqariladi. Agar, tekshirilayotgan patron o‘qining hisoblangan kinetik energiyasi minimal kinetik energiya qiymatidan kichik bo‘lsa, bunday patronni jangovar o‘q-dorilar turkumiga tegishli emas deb hisoblanishi kerak. Ta’kidlash joizki, ayrim hollarda tadqiqotga jangovar zaharlovchi moddalar yoki portlovchi moddalar bilan jihozlangan patronlar taqdim etilishi mumkin. bu kabi patronlarga quyidagilar kiradi: — Germaniyada 1945-yilgacha ishlab chiqarilgan, 7,92 mm kalibrli patronlar, ularda «40 26H AUX» yozuvi, burgut va svastika tasviri hamda ushbu tasvirning ostida «WAA 700» markirovka belgisi tushirilgan bo‘ladi. Bu patronlar eksperimental zirh teshuvchi patron hisoblanadi, uning o‘qlari zaharli modda bilan to‘ldirilgan bo‘ladi va tank hamda boshqa jangovar mashinalarning ekipajini yo‘q qilish uchun mo‘ljallangan; — zamonaviy o‘qotar qurollar uchun markirovkasiz patronlar (odatda, 7,62x39 i 5,45x39 patronlar), ular geksogen yoki boshqa portlovchi modda bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. Bunday patronlarni otishda qurol stvoli yorilib ketishi yoki o‘q otuvchiga shikast yetishi mumkin; 162 — Germaniyada 1945-yilgacha ishlab chiqarilgan, 9 mm kalibrli «Parabellum» patronlari. Ular nitroglitserin bilan to‘ldirilgan bo‘lishi mumkin. Bunday patronlarni otishda qurol stvoli yorilib ketishi yoki o‘q otuvchiga shikast yetishi mumkin. Yuqoridagi kabi patronlarni tadqiq etishda, ularni qismlarga ajratish va eksperimental o‘q otishni amalga oshirish qat’iy taqiqlanadi. Bunday patronlarni O‘zbekiston Respublikasi IIV Portlash texnikasi ilmiy ekspertiza markazi mutaxassislari ishtirokida tekshirish tavsiya etiladi. Yüklə 39,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|